бойынша жаңалық Қырғызстан

Қысқаша мәлімет

Орналасуы: Орта Азияда орналасқан мемлекет
Астанасы: Бішкек
Ірі қалалары: Бішкек, Ош, Джалал-Абад, Қаракөл
Жер көлемі: 198,5 мың шаршы шақырым
Телефон коды: +996
Қазақстанмен уақыт айырмашылығы: бірдей
Сағаттық белдеуі: бір сағаттық белдеуде
Виза: визасыз
Тілі: қырғыз
Валютасы: сом
Халқы: 2018 жылы 6,316 миллион адам
Діни сенімдері: ислам
Жол қозғалысы: оң жақты қозғалыс
Тоқ көзінің түрі: 220 В, F, C, 50 Гц

Қырғызстанның географиясы мен климаты

Қырғызстан - Орта Азияда орналасқан ел, солтүстігінде Қазақстанмен, шығысы мен оңтүстік-шығысында Қытаймен, оңтүстік-батысында Тәжікстанмен, ал батысында Өзбекстанмен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 шақырымға созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол себепті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау мақсатында көршілес мемлекеттермен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанд а ел аумағы аса маңызды аймақ болып табылады.

Климаты шұғыл континентті сипатта, жаз ыстық, қыс суық болып келеді. Таулы жер бедері ауа температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4 градус, жазда +25°, +27 градус-қа дейін көтеріледі. Мұндай жағдай топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі құрылымын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы ауыл шаруашылығының көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді.

Тянь-Шань таулары аралығында орналасқан Ыстықкөл елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның інжу-маржаны" деп атайды.

Қырғызстанның экономикасы

Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат.
Қазіргі уақытта республика территориясында 2500-ге жуық байырғы көрініс табылды. Алтынның басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады.

1992 жылы "ҚазМұнайГаз" ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды, даму 1996 жылы басталды. "Кумтөр" кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, Ыстықкөл облысы. Қазіргі уақытта "Макмал", "Кумтор", "Салтон-Сары", "Терек", "Тереккан", "Жамгыр", "Иштамберды". Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған. Кадамжай сүрме зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10 пайызы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмелер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды.

Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемдегі ең ірі сынап өндіруші Қытайдан кейінгі екінші ел болып табылады. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа.

Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, тамақ өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, түсті металлургия болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі-Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр көмір мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде.

Жеңіл өнеркәсіп өнімдері көлемі күннен-күнге артуда, жүн түту, кигіз басу, кілем тоқу, тері-былғары илеу сияқты салалары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде мақта өңдеу мен жібек шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті шикізатты өндеуге бағытталған.

Түсті металлургия, негізінен, сыртқа өнім шығаруға маманданған. Ош облысындағы Қадамжай комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге Қазақстанға жіберіледі.

Қырғызстан қой малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында Ресей мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 миллион дейін қысқарды. Негізінен, биязы жүнді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы аудандарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. Жылқы малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазақстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы шаруашылықтарда қырғыз халқының сүйікті сусыны - қымыз дайындалады. Ыстықкөл жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар.

Егіншілік құрылымында 50 пайызын дәнді дақылдар, 41 пайызын малазықтық шөптер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана аңғарында мақта және темекі өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде жүзімдіктер мен жеміс бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын грек жаңғағының реликтілік ормандары өседі.

Қырғызстан тарихы

Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар б.з.д. II ғасырда пайда болған. Біздің заманымыздың VI-XII ғасырлары аралығында бұл аймаққа Енисей бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды.

XVIII ғасырдың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. Қоқан езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 жылдары Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді.

XIX ғасырда алдымен Қоқан хандығының иелігінде болып, кейіннен Түркістан губерниясы құрамында Ресей империясына өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат жағдайы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа шаруашылық түрлеріні4 дамуына қозғаушы күш болды.

1863 жылы елдің солтүстік бөлігі 1876 жылы оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867-1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді.

Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады.

1916 жылы қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 жылы Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы автономияға қол жеткізуге тырысты.

1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі - наразы топтар Кеңес өкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді Қызыл Армия басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924-25 жылдары Орта Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 жылы14 қазанда РКСФР құрамына кіретін Қара-Қырғыз АО құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 жылы 1 ақпанда Қырғыз АКСР-і болып қайта құрылды. Қазан революциясынан кейін бұл аймақ Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды.

1925-40 жылы халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай-манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 жылы 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-і Қырғыз КСР-іне айналды. 1939 жылы 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). 2-дүниежүз. соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 жылы қазанда өткен Қырғыз КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады. 1991 жылы Қырғызстан тәуелсіздігін жариялады.

Бүгінде Қырғыз Республикасы әкімшілік жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады.
1991 жылы 31 тамызда елдің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылданды. 1993 жылы 5 мамырда Жоғарғы Кеңестің сессиясы Қырғызстан Республикасы атауын Қырғыз Республикасы деп өзгертті. Қырғыздар 1992 жылдан бастап БҰҰ-ға мүше.

Қазақстандық туристер үшін Қырғызстан несімен тартымды?

Қырғызстан саяхатшыларды қарлы шыңдарымен, биік альпілік шабындықтарымен, гүлдердің хош исі аңқыған алқаптарымен, мөлдір таулы өзендерімен және айнадай көлдерімен қызықтырады. Таңғажайып әдемі табиғатынан басқа, Қырғызстандағы туризм сізді Жібек жолының ежелгі тарихымен таныстырады. Қырғызстандағы кез-келген тур ерекше, ол осы жерде болған кез келген адам үшін жарқын естелік болып қалады.

Бірақ Қырғызстанды танымал туристтік бағытқа жатқыза алмайсыз. Қонақүй базасы әлсіз, таңдау аз. Төрт жұлдызды және бес жұлдызды қонақүйлер өте аз, негізінен Бішкек қаласында ғана шоғырланған. Әйгілі Ош қаласында тек екі жұлдызды қонақүйлер болса, Ыстықкөл жағалауында тек пансионаттар мен санаторийлер орналасқан. ТяньШань етегінде коттедждер мен кішігірім қонақүйлерге жайғасуға болады. Билетке бронь қояр алдында барған соң қоныстанатын жеріңізді де алдын ала дайындағаныңыз жөн. Экзотиканы сүйетіндерге киіз үйге қоныстануға кеңес беріледі.

Қырғызстанға қалай жетуге болады?

Алматы мен Бішкек қаласының арасы - 250 шақырым. Сіз такси арқылы да, әуе арқылы да оңай жете аласыз. Ұшаққа билетті алдын ала брондаған жөн. Сонымен қатар, темір жол арқылы да, пойызға билет сатып алып жетсеңіз де болады.

Қырғызстандағы көлік қозғалысы

Қырғызстанның қалалары мен ауылдары арасында жүрудің ең танымал көлік түрі - автобустар мен тұрақты маршруттық таксилер. Біріншілері кесте бойынша кетеді, ал іс жүзінде - салон толған кезде жүреді, екіншілері барлық жолаушылар орындары толғанда ғана жолға шығады. Такси шағын автобустарға қарағанда қымбатырақ. Егер сіз дереу жолға шыққыңыз келсе, қалған орындардың ақысын төлей аласыз. Сол принцип бойынша шағын автобусты келісілген бағамен күні бойына жалға алуға болады. "Қырғызстан әуе жолдарының" ішкі рейстері Бішкекті Ошпен байланыстырады (күніне төрт рет, рейсте 1 сағат), Джалалабад және Баткен арасын да жалғастырады.

Теміржол көлігімен сіз Балықшы, Тоқмок, Бішкек және Қара-Балта арасында жүре аласыз. Пойыздар - бұл шағын автобустар бағасының жартысы, бірақ сапар уақыты екі есе ұзағырақ. Қырғызстанның қалаларында таксимен жүру керек - олар мүлдем қымбат емес.

Қырғызстанда қайда баруға болады?

Қырғызстан - таулы ел. Оның астанасы Бішкек Шу алқабының орталық бөлігінде Қырғыз жотасының (Тянь-Шань) солтүстік етегінде теңіз деңгейінен 750-900 метр биіктікте орналасқан. Елдің көп бөлігі таулармен көмкерілген, көптеген қалалары тау бөктерінде орналасқан және туристердің көпшілігі мұнда Тянь-Шань немесе Памир-Алайдың асқақ тауларын көруге барады.

Қырғызстан - таудағы демалысты жақсы көретіндер туристер үшін өте қолайлы. Жақында жергілікті таулы өзендер рафтинг әуесқойларының жиі баратын орнына айналды; жаяу және альпинистік маршруттар, олардың алуан түрлілігімен танымал. Қыста олар шаңғы, сноубордпен Қырғызстанда, жазда тау велосипедімен жүреді. Ерекше батыл туристер аспан планерінде, парашютпен секіруде немесе базалық секіруде өздерін сынап көре алады. Ұзақ серуендеуді ұнататындар тау қойнауында жұмбақ көлдер мен шатқалдарға барып, атқа отырып серуендегенді де ұнатады.

Қырғызстанның басты байлығы - әлемдегі ең үлкен және терең таулы көлдердің бірі Ыстықкөл. Қарлы шыңдармен қоршалған Ыстықкөл ең қатал қыста да қатпайды. Булану көлді тұзды етеді, сондықтан Ыстықкөл әлемдегі Каспийден кейінгі екінші үлкен тұзды көлге айналады. Солтүстік жағалауы өзінің курорттарымен және жағажайларымен танымал, оның ішінде ежелгі петроглифтер мекені болған Шолпон-Ата да бар. Оңтүстік жағалау Тескей Ала-Тоо аймағына және Қаракөл үстіндегі мұздықтарға бағытталған табиғи көрікті жерлермен және соқпақтарымен танымал.

Шу алқабы шатқалдардың, таулы өзендер мен сарқырамалардың таңғажайып ландшафттарымен және көптеген минералды көздерімен танымал. Ең әйгілі - Ала-Арча өзенінің аңғары, оның аумағында реликті арша ормандары мен ерекше фаунасын қорғау үшін Ала-Арча ұлттық саябағы құрылған.

Еліміздің солтүстік-шығысында орналасқан Талас жотасы тау өзендерінің алып каньондарымен, ондаған көркем тау көлдерімен және сарқырамаларымен таң қалдырады. Манас жері - халық Талас алқабын осылай атайды. Аңыз бойынша, бұл жер қырғыздың ұлттық батыры Манастың туған жері екен.

Орталық Тянь-Шань альпинистер үшін нағыз Мекке, мұнда Қырғызстанның ең танымал шыңдары - Победа шыңы (7439 метр) және Хан Тәңірі ("Аспан тау", 6995 метр) бар. Сонымен қатар, Оңтүстік Еңілшек мұздығы - Қырғызстандағы ең үлкен мұздық бар. Солтүстік Еңілшек мұздығының жоғарғы ағысында табиғаттың нағыз кереметі - Мерцбахер мұзды көлі бар. Бұл орындарға қолжетімсіздігіне қарамастан, әлемнің түкпір-түкпірінен туристер мен альпинистер келеді.

Қырғызстан аумағында бірқатар тарихи сәулет ескерткіштері, ежелгі адамдардың орындары мен петроглифтер (тасқа салынған суреттер) бар.

Ыстықкөлдің солтүстік жағалауындағы курорттық қала Шолпон-Ата маңындағы көне дәуірлердің ең үлкен тобы тасқа қашап салынған суреттер - петроглифтер. Бұл тастың немесе жартастың күн сәулесі жағында таспен немесе металл құралмен түсірілген сызбалар.

Қырғызстан асханасы

Қырғызстанның тағамдары, кез-келген ортаазиялық тағамдар сияқты, ет, негізінен қой етін кеңінен қолдануға негізделген. Манты, палау, кәуап, көкөністер қосылған еттің дәмін көріңіз.. Манты - қамырға тартылған ет, үлкен тұшпара тәрізді, ерекше тәсілмен пісірілген. Мантыны Қырғызстанның барлық жерінде дайындайды. Сорпалардың ішінен сіз лагман, шорпо немесе чучвараны таңдауыңыз керек. Дәстүрлі салқындатқыш ашлямфу кеспе, крахмал және ыстық дәмдеуіштер қосылатын арнайы қышқыл тұздықтан жасалған. Жаңа піскен күлшелер мен самса, ет немесе ірімшік қосылған қатпарлы самсалар да барлық жерде сатылады.
Қырғызстанда көптеген ұлттық сусындардың ерекше дәмі бар. Тауда үйдегі айранды және қымызды ішіп көрген жөн, оны базардан да сатып алуға болады. Бозо мен шоро аталатын сусындар әр түрлі дәнді дақылдарға негізделген, ашыту арқылы дайындалады. Базардан сіз әрқашан жыл сай жаңа піскен көкөністер мен жемістерді сатып ала аласыз.

Дегенмен қырғыз халқының асханасы өте дәмді, қазақ асханасына ұқсас келеді. Бағалары да қолжетімді.

Қырғызстандағы қауіпсіздік

Қырғызстан - бұл туристер үшін мүлдем қауіпсіз ел. Бірақ түнде бейтаныс жерлерде жүрмеңіз, сөмкеңізді және әмияныңызды қадағалаңыз, адамдар көп шоғырланған жерлерде қалта ұрыларынан сақ болыңыз және шулы компаниялардан аулақ болыңыз.

Әуежайлар мен әскери нысандарды суретке түсіруге тыйым салынады. Қырғызстанда ағын суды ішуге болады, еш қауіпсіз, дәмді, тіпті жергілікті тұрғындардың айтуы бойынша денсаулыққа пайдалы, өйткені ол тікелей тау көздерінен келеді. Алайда, бөтелкедегі су да барлық жерде сатылады, ал сапасы жағынан ол ешбір "Боржомидан" кем түспейді.

Қырғызстаннан қандай кәдесыйлар алуға болады?

Қырғызстаннан сіз киізден жасалған қалпақ бас киімдері мен ұлттық киімдерді алуыңызға болады. Оның ішінде сырылған шапандар, кең шалбарлар мен белдемшелер, былғары аяқ киімдер, дәстүрлі былғарыдан жасалған сауыттар мен қаптарды ала аласыз. Оларды мысалы, қымызды дайындауға, сақтауға және ұсынуға пайдалануға болады.

Қырғызстандағы ең танымал қолөнер бұйымдарының бірі – қой жүнінен сырылған, ұлттық ою-өрнектермен әсемделген киіз кілем. Мұндай кілемдер қымбат тұрады, бірақ мәңгілік