Ашық аспан астындағы мұражай. Таңбалы петроглифтері туралы туристер не білуі керек?

Таңбалы - ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұра объектілерінің қатарына кірген Қазақстандағы жалғыз петроглифтер кешені. Kaz.tengritravel.kz порталы мен Aviata.kz сервисі бұл петроглифтердің бірегейлігі неде, оларға бару үшін жылдың қай уақытын таңдаған дұрыс және сапарыңызды қалай ұйымдастыру керектігі туралы айтады.

Таңбалы тарихи-мәдени мұра ескерткіштерінің кешені Алматы қаласынан солтүстік-батысқа қарай 170 километр қашықтықта, Қарабастау ауылынан бес километр қашықтықта - Айтау тауларының (Шу-Іле тауларының) оңтүстік-шығыс бөлігінде, Таңбалы тауының маңында, бұлағы бар аттас шатқалда орналасқан. Бұл жерден сіз жартастарға салынған екі мыңнан астам суреттерді таба аласыз.

Таңбалыдан қандай суреттерді көруге болады?

Таңбалы петроглифтері тас немесе металл қарумен ойылған. Олардың көпшілігі негізгі шатқалдың төменгі бөлігінде, батыстан қосылатын шатқалға іргелес, сондай-ақ негізгі шатқалдың солтүстік-батысында орналасқан жеті жартаста орналасқан. Құжаттаманы жүргізу кезінде Таңбалы петроглифтері 48 кешенге бөлініп, кейін оларды топтарға біріктірді. Оларды санау негізгі шатқалдың сағасынан басталады.

Фото ©instagram.com/tanbalymuseum/

I

Бірінші топқа біздің дәуірімізге дейінгі XIV-XIII ғасырлар аралығында, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанды (Жетісу) андронов мәдени-тарихи қауымдастығының малшы тайпалары игеру кезеңінде жасалған ежелгі бейнелер топтамасы жатады. Бұл суреттердің ерекшелігі оларды Таңбалы петроглифтерінің типі ретінде ерекшелеуге мүмкіндік береді. Олар өте үлкен өлшеммен сипатталады (25 сантиметрден бір метрге дейін), белгілі бір техника, стиль, иконография, репертуар және баяндау құрылымының болуы бар.

Фото ©tanbaly.kz

II

Екінші топқа қола дәуірі мен ерте темір ғасырында жартасқа салынған 400 сурет кіреді. Біздің дәуірімізге дейінгі XIV-XIII ғасырлардағы суреттер басым, олардың ішінде жабайы бұғы, жылқы, бұқа, қасқыр, сондай-ақ антропоморфты фигуралар, кейде фантастикалық (бетперде таққан садақшы, "жасанып киінгендер") бейнелер бар. Бұл таңбалар өте үлкен (25-75 сантиметр), терең және мұқият ойылған. Кейбір суреттер сақтардың "аң стилінде"жасалған.

Фото ©tanbaly.kz

III

Үшінші топта қола дәуірінің, ерте темір дәуірінің және орта ғасырдың суреттері қойылған. Жалпы саны 400-ден астам. Біздің дәуірімізге дейінгі XIV-XIII ғасырлардағы суреттер басым, олар көбінесе кейінгі кезеңдерде жаңартылған. Олардың арасында жабайы құландар мен тау ешкілерін аулау, сондай-ақ өгізді құрбандыққа шалу көріністері бар.

Сондай-ақ, сіз дәл осы жердегі бұқа мен буаз сиырдан әйгілі "Күн құдайы" фигураларын таба аласыз.

Сонымен қатар, бұл жерден жаңа дәуірге дейінгі XIV-XIII ғасырларда тасқа ойылған адамды құрбандыққа шалу көрінісін көруге болады.

Ғалымдардың пікірінше, "аң стиліндегі" жануарлардың суреттері және қолдарына балта ұстаған әскерлердің жауынгерлік биінің көрінісі біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырдың ортасында бейнеленген.

Фото ©tanbaly.kz

IV

Төртінші топқа қола дәуірінің, ерте темір дәуірінің, орта ғасыр мен жаңа дәуірдің суреттері енгізілген. Мұнда жартасқа салынған 700-ден астам сурет орналасқан.

Біздің дәуірімізге дейінгі XIV-XIII ғасырларда алты "Күн құдайының" бейнесі ойылып жазылған, ал біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғасырларда және орта ғасырларда композиция басқа петроглифтермен толықтырылды.

Ғалымдар түркі руникалық жазуының пайда болуын IX-X ғасырларға жатқызады. "Ом мани падме хум" деп аталатын ойрат тіліндегі дұғалар XVII-XVIII ғасырдың ортасында пайда болды. Ал қазақтың Ұлы жүз дулат тайпасының таңбасы XIX-XX ғасырдың басында пайда болған.

Топтың орталық бөлігінде, шатқалдың жоғарғы террасасында қола дәуірінің "пантеоны" және ғаламның суреті орналасқан. Петроглифтері бар бұл тік жартас Таңбалы шатқалындағы ең биік және мағынасы жағынан "ашық аспан астындағы ғибадатхана" орталығын құрайды. Барлығы 52 сурет бар. Жартастың суреттері бар беті оңтүстікке қарайды және онда бейнеленген барлық кейіпкерлер жарықтың сәулелеріне бағытталған. Петроглифтер әртүрлі дәуірлерге жатады.

Фото ©instagram.com/tanbalymuseum/

Мұндағы көзбен көруге болатын биіктігі 52-ден 74 сантиметрге дейінгі алты "күн құдайы" "тәж" пішіні бойынша ерекшеленеді. Олардың қолдары төмен немесе жоғары орналасқан, ал өздері солға (батысқа) немесе оңға (шығысқа) немесе түскей мен теріскейге (солтүстік және оңтүстік) қарап тұр. Олардың үстінде тек басы немесе денесі бейнеленген жетінші "Құдай" орналасқан.

Ал олардың астында, сол жақта, намазда бір-біріне қарама-қарсы тұрған екі адамның фигурасын көруге болады, олардың үстінде "қасиетті неке"көрінісінің үзіндісі орналасқан. Петроглифтер қола дәуірінде қолданылған деп болжанады. Бұл композицияның баламасы жоқ.

Ерте темір ғасыры сахнаны жаңа бейнелермен толықтырды. Айта кету керек, жалпы алғанда, кейбір "күн құдайы" бейнелері жаңа фигуралармен жабылғанына қарамастан, бұл өте үйлесімді көрінеді. Жас босанған әйелді ортаға алып, қолдарына балта ұстап, билеп жүрген он жауынгердің бейнесінен тұратын он бір антропоморфты фигура пайда болды. Сәл жоғарырақ салт атты жауынгер, жабайы қабан және сақтардың "аң стиліндегі" басқа да жануарлар бейнеленген. Мұнда көруге болатын қалған петроглифтер орта ғасырларда және одан кейін жасалған.

V

Бесінші топқа қола дәуірінің, ерте темір дәуірінің және орта ғасырдың бейнелері жатады. Мұнда жартасқа салынған мыңнан астам суреттер бар.

Олардың арасында жануарлар бейнеленген бірнеше ірі композициялар (денесінде сызықтары бар бұқалар, жылқылар мен қабандар), сондай-ақ соғыс күймелері, түйе тартқан жүк арба, антропоморфты фигуралар, оның ішінде "күн құдайларының" 11 бейнесі бар. Бұл суреттер біздің дәуірімізге дейінгі XIV-XIII ғасырларда салынған.

Моңғолияның "бұғы" тастарының стиліндегі және сақ "аң стиліндегі" бұғы бейнеленген композициялар біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықтың бірінші жартысынан басталады.

Орта ғасырларда "той кейпінде" отырған антропоморфты Құдайдың басының айналасында күн сәулелері бар бейнелері, ат үстіндегі адамдар, бұғылар, сондай-ақ түркі тайпаларының таңбалары қашалып салынған.

Фото ©tanbaly.kz

VI

Шатқалдың орталық аймағынан бір километрден сәл астам қашықтықта петроглифтері бар шоқы орналасқан. Бұл - қола дәуірдің, орта ғасырдың және жаңа заманның жартас өнерін қамтыған 150-дей алқаптан тұратын алтыншы топ.

Осы жерде орналасқан түркі дәуірінің бірқатар петроглифтері көшпенділердің дәстүрлі коммуникация арнасы ретіндегі жартастағы бейнелеу қызметінің басымдықтарының өзгеруін көрсетеді: таңба-белгі және қысқа руникалық мәтін ажырағысыз атрибуттарға айналады.

Фото ©tanbaly.kz

VII

Жетінші топ Сұңқарсай шатқалында, Таңбалыының орталық шатқалынан солтүстік-батысқа қарай 700 метр қашықтықта орналасқан. Бұл - қазіргі уақытта тек көктемде ғана болатын ағысы шағын, жылтырап аққан жылғасы бар Шу-Іле тауларының арасындағы аласа аңғары. Петроглифтердің ең үлкен шоғыры шатқалдың шығысындағы төбеде орналасқан. Шоқыда 500-ден астам петроглифтері бар 150 алқап бар, олар кейінгі қола, сақ дәуірінен, сондай-ақ орта ғасырлардан бастау алады.

Мұндағы петроглифтердің басым бөлігі кейінірек жаңартылды, кейде жаңа бейнелер қосылды. Жартастағы бейнелерде негізінен ешкілер мен түйелер сияқты жануарлар берілген. Бұл суреттер ішінара қола дәуіріне, бірақ басым бөлігі ерте темір дәуіріне жатады. Бұл дәуір "өмір ағашы" түріндегі мүйіздері бар бұғының бейнесімен сипатталады. Бірнеше суретте ту ұстаған шабандоздар, садақпен немесе жыртқыш құстармен аң аулау көріністері берілген. Белгілер бөлек-бөлек, сонымен қатар әртүрлі кезеңдегі үлкен көрініс - палимпсеста түрінде бейнеленген. Олар ежелгі елді мекендердің орындарын кейінірек басқан елді мекендерді білдіреді. Шатқалға жақын жердегі жазықта "мұрты бар" қорған орналасқан.

Барамын деушілерге арналған кеңестер

Алматылық Сергей Алексеенокті Қазақстанның тарихы мен мәдениеті қызықтырады. Ол екінші жыл қатарынан петроглифтерді зерттеп жүр және "Петроглифтерді іздеушілер" атты энтузиастар тобымен бірге жиі-жиі жорыққа шығып тұрады. Жас жігіт Таңбалыға үш рет барыпты. 

Фото ©instagram.com/tanbalymuseum/

Оның айтуынша, бұл - туристердің келуіне бейімделген Қазақстандағы петроглифтердің жалғыз шоғыры. Петроглифтер жинақы орналасқан, оларды көру үшін арнайы соқпақтар төселген, барлық ақпарат жол бойындағы тастарға қашалып жазылған, күркелер орнатылған. Тастағы таңбаларды көріп шығу үшін туристерге үш-төрт сағат жеткілікті.

"Таңбалыға жақсы асфальт жол төселді. Алматы-Шымкент тас жолымен жүру керек. Сіз өзіңізбен ештеңе алмасаңыз да болады, өйткені жол бойы су, қымыз, самса сатылады. Тамағы сапалы, барған сайын қанша рет алсақ та, ұшынып, ауырып көрген жоқпыз. Трассаның бойында қозғалыс көп, алыс сапарға шыққан жүргізушілер, таксистер көп жүреді. Жол бойында азық-түлік сатып алудың өз рахаты бар", - дейді Сергей.

Турист жолға шығу үшін көктем мен күзді таңдаған дұрыс екенін айтады.

Фото ©instagram.com/tanbalymuseum/

"Шатқал Алматыдан 170 шақырым жерде күнгейде орналасқан. Жазда күн өте ыстық. Петроглифтердің мұндай ерекшелігі бар: кейбіреулерін ашық күні көре алмайсыз. Сондықтан келу үшін бұлтты ауа райын таңдаған дұрыс.

Сондай-ақ, бұл аймақта кенелердің, соның ішінде энцефалитті кенелердің бар екенін ескеру қажет. Сол себепті көктемде ұзын жеңдері бар киім таңдауыңыз керек. Сондай-ақ күнге күймеу, басыңыздан күн өткізбеу жағын да ойланғаныңыз жөн", - дейді Сергей.

© Shutterstock

Сондай-ақ, біз "Таңбалы" қорық-музейінің баспасөз хатшысы Анар Арашовамен әңгімелескен едік. Ол сапар орталығы туралы ықыластана айтып берді.

"Егер сапар орталығы туралы айтатын болсақ, бұл екі қабатты екі блоктан тұратын заманауи ғимарат.

Бірінші блок - әкімшілік. Бірінші қабатта экспозиция залы, конференц-зал, кітапхана, зертханалар орналасқан. Ал екінші қабатта - біздің мұражайдың кеңсесі.

Екінші блоктың бірінші қабатында - 90 адамға арналған асхана, екінші қабатында - 20 орындық қонақ үй, оның төртеуі VIP, ал қалған 16-сы - стандарт.

Көшеде бес киіз үйі бар этноауыл орналасқан: біреуі қазақтың ұлттық тұрмысын көрсетеді, екіншісін түнеу үшін пайдалануға болады, қалғандарында түскі ас ішуге арналған үстелдер бар", - деді Анар.

Сондай-ақ, маман туристердің мұнда 09.00-ден 18.00-ге дейін келе алатындығын атап өтті. Саяхатшылар тамақ пен сусындарды өздерімен бірге әкелуіне болады, ал асхана қызметін пайдалану үшін алдын ала тапсырыс беру керек. Бұл туралы толығырақ қорықтың веб-сайтынан білуге болады.

Фото ©instagram.com/tanbalymuseum/

Гид-экскурсоводтар жұмыс уақытында қорықта болады және серуендеу кезінде туристерді ертіп жүреді.

"Туристер маршрутқа барар алдында біздің шағын музейіміздегі экспозициямен таныса алады. Онда қазба жұмыстары кезінде табылған құмыралар қойылып, туристер баратын петроглифтердің топтары туралы ақпарат ұсынылған. Сондай-ақ туристерге кітапханаға да баруына болады. Ал қорыққа тек гидпен бірге бара алады. Біздің бағытымыз бір, бірақ топтар бір-біріне кедергі жасамауы үшін, біз оларды әр түрлі жағынан бастап апарамыз. Экскурсия шамамен екі сағатқа созылады", - деді ол.

Фото ©instagram.com/tanbalymuseum/

Қазіргі таңда Таңбалыға бару бағасы төмендегідей: ересектерге - 500 теңге, зейнеткерлер мен студенттерге - 250 теңге, оқушыларға - 150 теңге. Әр айдың үшінші жексенбісінде мектеп оқушылары тегін бара алады.

Сондай-ақ, көптеген туристер Таңбалы мен Таңбалы тасты шатастырады. Бұл жерде Таңбалы туралы сөз болды. Таңбалы тас Қапшағай су қоймасының артында орналасқан. Оған экскурсияларды әртүрлі туристік агенттіктер ұйымдастырады. Онда бірнеше ғана петроглиф бар. Суреттерде Будда немесе Іле өзені бейнеленген.

© Shutterstock

Таңбалының ашылуы

Өткен ғасырдың 50-ші жылдарының соңында көптеген жартасқа салынған суреттері бар қасиетті орын табылды. Бірақ оны зерттеу 1970-1980 жылдары басталды.

Археологтар арасында бірінші болып 1957 жылдан бастап Анна Максимовна зерттей бастады. 1958 жылы зерттеуші "Ғылым хабаршысы" республикалық ғылыми журналында осы петроглифтердің қашалу уақыты қола дәуіріне тиесілі екенін жазды.

Фото©Shutterstock

Содан кейін Таңбалыны басқа да алматылық археологтар зерттеді. Атап айтқанда, археолог Алексей Рогожинский ғылыми зерттеулердің қорытындылары бойынша петроглифтердің пайда болу уақыты қола дәуірінен бастап біздің дәуіріміздің XIII-XIV ғасырларына дейінгі уақыт аралығын қамтиды деген қорытындыға келді.

2001 жылы Таңбалы археологиялық ландшафты мемлекет тарапынан республикалық маңызы бар ескерткіш ретінде қорғауға алынды. Екі жылдан кейін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен "Таңбалы" тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайы"мемлекеттік мекемесі құрылды. 2004 жылдың 30 маусымында Таңбалы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мәдени мұра тізіміне енгізілді.

© Shutterstock

Ғылыми зерттеулер мен ескерткіштерді сақтау бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Ескерткіштердің негізгі бөлігі туристік келушілер үшін ашық.

Қалай жетуге болады?

Бұрын Таңбалыға жету үшін жолдың бір бөлігін жолсызбен жүруге тура келетін. Қазір бұл мәселелер шешілді. Алматы - Бішкек тас жолымен жүріп отырып, Тарғап ауылынан алты шақырым өткен соң, жолайрыққа жетіп, жол көрсеткіштің бағытымен Таңбалыға бұрылу керек. Қорық Қарабастаудан сәл әрірек, Қопа - Қаншеңгел автожолының учаскесінде орналасқан. Жолға үш-төрт сағат уақыт кетеді.

Саяхаттау - ол да бір жауапкершілік екенін Авиата еске салады. Кейінгі ұрпақтың салауатты өмірі үшін және қайтар жолымыздың тазалығы үшін табиғатты барынша аялайық.

Табиғаттың ертең қандай болары біздің қолымызда. Бастаманы қолдау үшін өзіңіздің "саналы" саяхаттарыңыздан #jasylbolsyn Авиата хэштегімен фотосуреттер мен бейне-видеоларды жүктеуге болады.