Шымкенттегі цитадель, немесе бір саяхатта 2200 жылдық тарихты қалай көруге болады?

Шымкент қаласы соңғы жылдары саяхаттаудың жаңа бағытына айналды десе болады. Саяхаттауға тағы бір себеп - Шымкент қаласындағы ежелгі қала орны. Бұл жер саяхаттаудың жаңа локациясына айналды. Kaz.tengritravel.kz порталы Aviata.kz сервисімен бірге осы ежелгі қала жайлы баяндайды.

Бұл жер көптеген жылдар бойы қала картасында белгісіз болып келген. Егер жергілікті тұрғындардан "базардың жоғарғы жағындағы бұл қандай төбешік?" деп сұрасаңыз, нақты жауап ала алмайтыныңыз анық. Шынында да, "ескі қала" деп аталатын жерде әр түрлі тауарлар белсенді сатылып-сатып алынып жатқан Шымкенттің жиі баратын ауданы бірнеше ондаған метрлік төбе болған.

Суретте бұл төбенің сызбасы айқын көрсетілген, оның етегінде жеке сектор орналасқан. Жақын жерде Тәуелсіздік саябағы мен қиюласқан жолдар жатыр. Бұл аймақ "Ескі қала" деп тегін аталмаған. Шымкенттің тарихы дәл осы жерден бастау алады. Айтпақшы, бұл жер өзінің тарихи өзегін сақтаған Қазақстандағы жалғыз қала - қазіргі заманғы қала құрылысының орталығында цитаделі бар елді мекен.

Цитадель және қала

"Шымкент ескі қалашығы" (Цитадель) - жергілікті маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштердің мемлекеттік тізіміне енгізілген еліміздің археологиялық орны. Бұл әлемдегі ең үлкен алаңдардың бірі, атап айтқанда Индонезияның Джакарта қаласындағы Medan Modeca-дан (Бостандық алаңы) сәл кіші (84 гектар 100 гектарға қарсы). Цитадельдің өзін Алматыдағы Республика алаңымен салыстыруға болады (шамамен 11-12 га).

Фото archeology.kz

Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі Бауыржан Байтанаевтың айтуынша, XIX ғасырдың басында қоныстың ежелгі тұрғындары бұл жерді "Ескі Шымкент" (ескі қала) деп атаған және оның аумағы бірнеше есе үлкен болған. Шахристан (биік қабырғалары мен мұнаралары бар қаланың бөлек ядросы) мен көптеген рабадтары бар Шымкент қалашығы бірнеше шақырымға созылды. Уақыт өте келе қала өзгеріп, ежелгі қоныстың аумағы болған жерде құрылыс жүргізілген, яғни археологтар қорған тұрған жерде қазба жұмыстарын жүргізуге мәжбүр болды. Дәл осы жерде бекініс қабырғаларының іздері табылды.

Қазіргі уақытта цитадельдің қалдықтары 40x50 метрді құрайды және биіктігі орташа есеппен 25 метрден асады. Шахристанның мәдени қабаттары бүгінде екі-үштен бес-алты метрге дейін жетеді. Сыртқы қорғаныс қабырғалары мұнаралардың қалдықтарымен биіктігі бір жарым-екі метр болатын жер қорғанының қалдықтары түрінде сақталды.

Шымкент - Қазақстанның ежелгі қаласы ма?

Айта кетсек, мұнда өткен ғасырдың 50-жылдарынан бастап қазба жұмыстары жүргізілген. Ал екі мыңыншы жылдардың басында бұл жерге археологтардың қызығушылығы артып, қазба жұмыстарының ауқымы өсті. Қазба жұмыстары археологтарға Шымкенттің кем дегенде 2200 жылдық тарихы бар деп айтуға негіз берді. Алаңдағы мәдени қабаттардың қалыңдығы жалпы 14 метрді құрады, ал ең төменгі қабатта археологтар біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басына жататын қыш сынықтарын тапты. Бұл Қаңлы дәуірі - сақтардың ұрпақтары. Қаңлы мемлекетінің орталығы Орталық Сырдарияда болған. Сонымен, археологтар қаланың қалыптасу уақытын б.з.д II ғасыр деп анықтады және сәйкесінше Шымкенттің жасы 2200 жылды құрайды.

Фото archeology.kz

"Мұнда қайта құру кезінде, бұл нысанның ежелгі замандарда пайда болған және типологиялық тұрғыдан плата тәрізді археологиялық орындарға сілтеме жасайтын қабаттар табылған. Бұл 2000 жыл бұрын осы жерде қоныс болғанын дәлелдейді. Осы елдімекеннің төменгі қабаттарын қазу кезінде қалың қабырғалары бар діни нысанның үлкен залы табылды. Ал оған жақын жерде сүйек қорымы, 30-ға жуық сүйек бар хумдар табылған. II ғасырда бұл аймақта түсініксіз оқиғалар орын алды, нәтижесінде адамдар сүйектердің көп бөлігін алып, қаладан көшіп кетті. Қала тұрғындары кетер алдында нысандардың барлық кіреберістерін балшық кірпішпен жауып кетті. Бұл Қараханидтер дәуірінде болған. Содан кейін мұнда Тимуридтер келіп, өз құрылыстарын тұрғызды. ХІХ ғасырда қоқандықтар бекіністі басып алғаннан кейін, алаңы бар төбе цитадель ретінде қолданылды. Патша генералы Черняев әскерлері 1864 жылы цитадельді алғаннан кейін төбе бақылау алаңына айналды", - дейді академик Байтанаев.

Фото archeology.kz

Сонымен қатар, Шымкенттің жасына қатысты ортақ пікір жоқ. Кейбір археологтар мұндай болжамдардың шындыққа жанаспайтынын айтады. Басқалары, керісінше, Шымкенттің одан да үлкен болуы мүмкін екенін жоққа шығармайды.

Айта кетсек, 2015 жылы қала билігі мерейтойлық күнді ресми түрде белгілеу туралы ЮНЕСКО-ға өтініш берген. Кейін БҰҰ арнайы агенттігі Шымкент қаласының 2200 жылдығын халықаралық күнтізбеге енгізу туралы арнайы бұйрық қабылдады.

Алайда мұнда археологиялық қазба жұмыстары бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Осы уақыт ішінде көптеген артефакт табылды, бұл цитадельде дәулетті адамдар тұрғандығынан хабардар етеді.

"Бұл қазба жұмыстары бай және ауқатты адамдардың үй шаруашылығын тапты. Бұған Шейбанидтер дәуірі мен Қоқан хандығына тиесілі көптеген теңгелердің табылуы дәлел. Сонымен қатар үй шаруашылығының әдемі, үлкен құрылымды болып келуі де бар. Сондықтан біз бұл жерде ауқатты адамдар тұрғанын айтып отырмыз", - дейді археолог Александр Грищенко.

"Шым қала" тарихи-мәдени кешені директорының міндетін атқарушы Саттар Мажитовтың айтуынша (бұл елдімекен қазірден бастап осылай аталады, бірақ төменде толығырақ), Шымкенттің географиялық орны қолайлы және ауыл шаруашылығы, бау-бақшасы мен қолөнері дамыған. Ал Шымкенттің топырағы құнарлы және ауыл шаруашылығына қолайлы.

Тарихи-мәдени кешен салынғанға дейін мұнда бәрі шашыранды болған - базар, тұрғын үй жеке секторы, заңсыз ғимараттар. Қоғам қайраткерлері, тарихшылар, этнографтар мен журналистер бұл жерді ретке келтіруді жылдар бойы сұрап келді. Елдімекеннің тарихи құндылығын шын жүректен қолдағандардың бірі - шымкенттік ғалым Алексей Гончаров (оны халық осылай атайды), ондаған мақалалар мен жаңалықтарды елдімекен тақырыбына, оның тарихына және тарихи-мәдени қалпына келуіне арнады. Өкінішке орай, Алексей Гончаров 2018 жылы ауыр науқастан қайтыс болды, бірақ ғалымның қаланың және ежелгі қоныстың дамуына қосқан үлесі орасан еді. 2017 жылы қала билігі қамқор шымкенттіктердің өтініштерін тыңдап, ашық аспан астындағы мұражай құру жобасын қолға алды.

Заңсыз салынған ғимараттар қиратылды, ал "Ескі қаланың" базары мен жеке секторы сақталды.

"Бүгін де "Ескі қала" - бұл бесінші немесе жетінші ұрпағында отбасылар тұратын саман кірпіштен салынған үйлері бар ерекше жер." Ескі қаланың "көшелері өткен ғасырлардағы көшелердің сызбаларын қайталайды. Бірақ бүгінгі күнге дейін ХІХ ғасырдың екі сәулеттік нысаны ғана - Қошқар-Ата мешіті және аудан әкімінің үйі қалды", - дейді профессор Саттар Мажитов.

"Шым қала" кешені - туристерді қызықтыратын бірден-бір орын

Енді тек тарихшылар үшін ғана емес, туристер үшін де тағы бір таңғажайып орын ашылды. "Шым қала" тарихи-мәдени кешені Қазақстанның түкпір-түкпірінен және әлемнің басқа елдерінен келген қонақтарға арналған.

2021 жылы наурызда тарихи-мәдени кешен құрылды, ал 14 сәуірде бұл мекеме "Шым Қала" немесе бейресми "Қамал" деген атпен мемлекеттік тіркеуден өтті.

Төменде көрсетілген кейбір нысандарды жетілдіру жоспарланғанын атап өткен жөн. Қазір Махаббат мұнарасын қалпына келтіру және мұражай жәдігерлері бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Археологиялық орын ретінде Шымкент қаласы нағыз түпнұсқа болып саналады. Кешенді жасаушылар цитадельдің тарихи дизайны мен сәулетін бейнелеуге тырысты. Әр түрлі ғимараттардың бастапқы макеті, сауда қатынастарын дамыту мен қолдаудың қажетті шарттарының бірі болған бекініс жүйесі сақталған. Оңтүстік және батыс қорғаныс қабырғалары да зерттелді. Құрылысшылар бір-бірінен 0,8-ден бір метр қашықтықта орналасқан екі параллель қабырғаларды төсеу әдісімен көбейтті, олардың арасы бос саздақтармен және құрылыс қоқыстарымен толтырылған. Қабырғалардың айналасында дөңгелек мұнаралар орнатылған.

Шахристанның оңтүстік-батыс бөлігінде XVI-XVII ғғ. тұрғын үйлер орналасқан. Ғимараттар тек негізгі көшелермен шектелді. Ол жер бірнеше тұрғын үйден және қоғамдық үй-жайлардан тұрды. Мұнда халық Қазақ хандығының гүлдену кезеңінде өмір сүрді.

Тұрғын үйлердің бірінде сол жақта кірпіштер мен тандыр көрінеді. Суфа - бұл кірпіштен қаланған диван іспетті орын. Оған жылу құбырдың төменгі бөлігінде орналасқан тандырдан жеткізілді. Бұл жылы еденнің қызметін атқарған.

Оңтүстік-шығыс жағында саудагерлер тоқтаған жерді көрсету үшін керуен сарай түріндегі құрылыс көрінеді. Керуен сарайының сыртында, хауыздың айналасында ортағасырлық базардың суретін көруге болады. "Түйе керуені" композициясында көрсетілгендей, Шымкент Ұлы Жібек жолында орналасқан.

Хауыз - бұл жасанды су қоймасы. Барлық бекіністерде қоршау кезінде су жинауға арналған осындай қоймалар болған. Хауыз елдімекеннің шығыс жағына ирригациялық арық төсеу арқылы Қошқар ата өзенінің суымен суландырылған. XIX ғасырда бекіністі қоршау кезінде гарнизон мен қоныс аударушыларды сумен қамтамасыз ету үшін осындай хауыз салынды.

Бекіністің оңтүстік-шығыс жағында ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы Қарахан дәуіріне жататын тұрғын үйлердің қабырғалары көрінеді. Археологиялық жұмыстар осында басталды және әлі де жалғасуда. Болашақта қонақтар мен туристердің археологиялық қазба жұмыстарына тікелей қатысу мүмкіндігі қарастырылуда.

Бейбіт уақытта Шахристан тұрғындары бекіністің шығыс жағында серуендеген. Әлбетте, содан кейін Амудария маңындағы Шыңғыс ханға барған қытай ақылшы қарт Чан-Чун қайтып келе жатып, Шымкент елді мекенінің шығыс қабырғасында ойланып қалған деген аңыз туады. Бұл аңызды цитадельге барғанда гидтерден де естуге болады.

Шығыс мұнарасы туралы көптеген қызықты деректерді білуге болады. Ол жақында қайта қалпына келтіріледі. Бұл жер "Махаббат мұнарасы" болған дейді. Ұзақ уақыт бойы жауға қарсы тұру мүмкін болмаған кезде құтқару орны да болды. Одан "Үміт баспалдағымен" жер асты өткеліне түсуге болады. Бұл туралы сіз катакомб мұражайына барғанда білесіз. Ол қазір қалпына келтіру мен мұражайландыру кезеңінде.

Шымкент елдімекені - ежелгі Сайрам оазисінің ажырамас бөлігі. Сондықтан, бүгінде цитадель аумағында сіз Испиджаб-Сайрам бағанасын көре аласыз. Ол 1054 жылдан басталады және ерекше архитектуралық орын болып табылады.

Мұражайдың ғимаратында сіз үш тақырыптағы залды аралай аласыз:

- қола дәуірінен XIX ғасырға дейінгі археологиялық материалдар,
- XIV-XV ғасырлардағы нумизматикалық материалдар. Бұл Самарқандта соғылған Тимуридтер дәуірінің теңгелері. Шымкенттің өзінде теңге сарайы болмаған,
- XIX ғасырдағы жәдігерлер залы.
Алайда, бұл бөлмелер мұражайландыру барысында жақында басқаша көрініске ие болады.

Батыс жағындағы баспалдақпен түссеңіз, солтүстік-батыс күзет мұнарасын көруге болады. Аңыз бойынша ортағасырлық алхимиктердің зертханасы осы жерде орналасқан. Сондықтан оны "алхимиктер мұнарасы" деп атайды. Тарихи мұражайға барған кезде сіз Әбу Нәсір әл-Фарабидің ұстағаны әбден мүмкін сфералық конустарды көре аласыз. Оларды алхимиктер тәжірибе кезінде қолданған. Айтпақшы, әл-Фараби алхимияны жетік білген. Өзі де зертханалық жұмыстармен айналысқан.

Сіз де қайта қалпына келтірілген "Шым Қала" кешенінде серуендеп, Қазақстанның ежелгі қалаларының бірінің тарихына қанық болыңыз.

Aviata.kz саяхаттауда жауапкершілік маңызды екенін еске салады. Табиғатқа ұқыптылықпен қарайық, балаларымыз тәлім алар табиғат болсын, ал біз ертең қайта оралар жер болуы қажет. Табиғаттың "бізден кейін" қандай болатындығы біздің қолымызда.

Aviata қосымшасын мына сілтеме бойынша орнатуға болады.