Қарабұтақ бекінісі және Жәңгір ханның ордасы. Ұлыбритания мен Ресейдің Ұлы Ойынының өткен жерлері туралы

"Қазақстан: тек Батысқа - 2020" экспедициясы 7 тамызда Нұр-Сұлтаннан басталды. Оның ең шеткі нүктесі Қазақстанның батысындағы Орда ауылы немесе Хан Ордасы болды. Бұл экспедицияның бір мақсаты - Қазақстанның туристік картасындағы олқылықтың орнын толтыру, туристер сирек баратын, бірақ олардың қызығушылығын тудыратын жерлерге көбірек көңіл бөлу. Kaz.tengritravel.kz порталы Aviata.kz сервисімен бірге экспедиция барысында қандай қызықты оқиғалар болғанын баяндайды.

"Авалон" тарихи-географиялық қоғамының президенті Виталий Шуптар атап өткендей, "Ұлы ойынға" (Ресей империясы мен Ұлыбританияның Азиядағы үстемдік үшін текетірес тарихы) қатысты бекініс қирандылары, әскери қақтығыстар болған жерлер, қызықты орындар, сондай-ақ туристік нысандардың, жолдар мен жол бойындағы инфрақұрылымның жай-күйі туралы мүмкіндігінше көбірек ақпарат жинап, тарихи нысандарды зерттеу жоспарланған болатын. Kaz.tengritravel.kz порталы экспедиция күнделігінен үзінділермен бөліседі.

"Күндіз ауа-райының жақсаруы (экспедицияның екінші күні - Kaz.tengritravel.kz ескертуі) Арғанаты тауларындағы ортағасырлық екі бекіністі: Домбағұл мен Қаратонды көруге мүмкіндік берді. Біріншісі, археолог Әлкей Марғұлан айтып кеткендей бір кездері көшпелі өзбектерді билеген Әбілқайыр ханның ордасы болған, одан бұрын Ақорданың басты қалаларының бірі болыпты. Екіншісі, болжам бойынша, оғыздардың үстемдігі дәуіріне жатады (бірақ кейінірек бірінде қондырма болғанымен). бұрыштар, сірә, 19 ғасырда жасалған) және біз, айта кетсек, 2014 жылдың тамыз айында, Ұлытауға кешенді экспедиция кезінде бардық, бірақ ол кезде оның қандай жер екенін білмедік.

Одан әрі ауа-райының нашарлауына байланысты Ақжар тауларына қарай жылжыдық. Жолда Жақұда-Ишан мешітіне (ХІХ ғ.) барған соң, Ақжарға нөсер жауын астында, артқа жарқылдаған найзағай мен құйын желді қалдырып жеттік.

Өкінішті, бірақ біз Ақжарда қалмай, кері қайтуға мәжбүр болдық, өйткені толассыз жауған жаңбырдан болған батпақ шығу мүмкіндігін азайтты. Сондықтан бор тауларында әуеден түсірген суреттер болмады. Жаңбырмен жарысып, кешкісін Екідің ауылына жеттік.

"Қазақстан: тек Батысқа - 2020" экспедициясының үшінші күні бұлтты басталды, біз исламға дейінгі дәуірдің өте қызықты ғимараты - Екідің-2 ғимаратында болдық. Екінші жағынан, мұндай құрылымдардың мақсаты қандай болғанын ешкім білмейді. Демек, айналасы қолайлы болған шығар.

Үрпек ауылына баратын жолда әр түрлі үлкен, әрі жыртқыш орнитофауна кездесіп, сондай-ақ, ақбөкендер жиі жүгіріп, жолымызды мезгіл-мезгіл кесіп өтті. Өкінішке орай, олар тым жылдам жүгіргендіктен, біз жақсы фотосуреттер ала алмадық.

Үрпек төңірегінде көздегеніміз атақты Торғай свастикасы - трискель түріндегі алып геоглиф болды. Құс ұшар биіктен ғана көрінетін мұндайды кім, қашан, қандай мақсатпен салғанын ешкім толық анық айта алмайтын шығар.

Торғайдан өтіп, осыдан екі жыл бұрын барған қызғылт көлдің маңында түнейміз деген ниетпен Ырғызға қарай жылжыдық. Өкініштісі, бұл көл тек көктемде, бетінде су болғанда ғана алқызыл болып, енді кеуіп қалған кәдімгі сортаң болып шықты. Айтпақшы, бұл да өте жағымды көрініс болды, әсіресе кешке қарай ауа-райының жақсарғанын ескерсек.

Кеше таңертең Ырғызға жетіп (70 шақырым жерде түнеп шықтық) өткен кеште ойлап тапқан В жоспарының өте пайдалы болып шыққанын түсіндік: найзағай бізді артымыздан тағы да көріне бастады (таңертең күн ашық және күн болды).

Өзгертілген бағыт бойынша, күні бойы баратын жалғыз нысан 1848 жылы орыстар салған Қарабұтақ бекінісінің қирандылары еді. Бір кездері жер аударылған Тарас Шевченконың осында қалуы өте пайдалы болды, өйткені ол кездегі бекіністің қандай болғанын сол кісінің арқасында білеміз (Шевченконың суреті қоса берілген).

Өкінішке орай, қатты желдің салдарынан бекініс пен оның төңірегіндегі қирандыларды толық басып алу мүмкін болмады (Mavic Mini қирандылардан бір шақырым жерде желмен көтеріліп, апатты түрде қонуға мәжбүр болды, біздің команданы тастап кете жаздады). Содан Ақтөбеге дейін екі жүз шақырымнан астам жерде газ жетіспеушілігіне тап болдық. Бұл тағы мұнай-газ өңірінде... Соңында біз жанармай құюға мәжбүр болдық, оған көп уақыт жоғалды.

"Қазақстан: тек Батысқа - 2020" экспедициясының төртінші күні осылай өтті.

11 тамыз ("Қазақстан: тек Батысқа-2020" экспедициясының бесінші күні) көбіне қаһармандық тақырыбына арналды.

Алдымен Жерұйық іздеген Асан Қайғының ұлы Абат батырдың бейіті басына қойылған Абат-Байтақ кесенесін араладық (бірақ ғалымдар бұл теориямен келісе бермейді, өйткені, мұнда Шыңғысхан әулетінің бірі жерленуі мүмкін). Жанында орналасқан көне қорым да өте қызықты.

Бағдарламамыздың екінші нысаны 1836-1838 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліс көсемдерінің бірі ұлымен бірге жерленген Исатай Тайманов кесенесі болды. Исатай әскері жаудың басым күштерінен жеңілген шайқас осы аудандарда 1838 жылы 12 шілдеде болды. Қиыл өзенінің бойындағы беседкада шағын пикник ұйымдастырып, жолымызды жалғастырып, бесінші күні кешке Оралға жеттік.

Орал - әрқашан жағымды эмоциялар тудыратын қала. Халқы қонақжай, көне заман, әдемі сәулет өнері. Міне, біз "Қазақстан: тек Батысқа - 2020" экспедициясының бесінші күнін де аяқтадық. 

Оралда қаланың солтүстік шетінде орналасқан "Саят" орталығында жылқыларды қызықтадық (кейбіреулері мініп те үлгерді) сосын қаланың оңтүстік жағындағы Орал қаласы бастау алған Күреңіге бет алдық. Емельян Пугачев мұражайы оның қайын атасының үйінде орналасқан, сондай-ақ Архангел-Михайл шіркеуі (осы жерде оны көбінесе ескі шіркеу деп атайды) біздің келесі баратын нүктеге айналды.

Сонымен қатар, біз қолда бар мәліметтер бойынша хандарды "ұлықтау" рәсімдері (кем дегенде екі рет) өткізілген Хан тоғайында болып, сонымен қатар, XIX ғасырда негізі салынған қала орталығында болдық.

Одан әрі экспедициямыздың алтыншы күнінің бағыты Жайық өзенінің бойындағы Теректі өңірінде болды. Алдымен 2012 жылы атақты "Тақсай ханшайымы" табылған жер - қазақтың тағы бір "алтын әйелі" сармат абызының жерленген жерінде болып, тіпті осы жерлерде қазба жұмыстарын жалғастырып жатқан археологтармен аз-кем сұхбаттасқан едік.

Содан кейін біз бұрынғы Алебастрово ауылының жанындағы Махаббат тауында болып, Оралдың көрінісін тамашаладық, Төңкеріс ауылының маңында юра дәуіріндегі жартастарды көрдік, Сауркин Ярға секірдік (дәл осы жерден көгілдір сазды таба аласыз) және ақырында Жайық өзенінің маңында, Дубраваның жайылма орманына жақын лагерь құрдық. Өкінішке орай, орманмен жақынырақ танысуға уақыт болмады, өкінішті, әрине, қазір бұл жерлерде жаңғақ теру маусымы басталған еді.

Ал келесі күні таңертең Орал мен оның төңірегін жанымызда өте жағымды сезіммен артқа тастап, Жайықтан төмен қарай жылжыдық. Жалпы, біз мұнда міндетті түрде қайтып келеміз.

"Қазақстан: тек Батысқа - 2020" экспедициясының жетінші күні Жайық жағасынан басталып, Хан Ордасына жеткенше жүз шақырымдай жерде аяқталды.

Жолда біз Василий Ивановичтің дәл осы жерде қайтыс болғанымен (бұл даулы мәселе болса да) әйгілі болған бұрынғы Лбищенская ауылы Чапаевта болдық.

Чапаев басқарған Түркістан жұмысшы-шаруа майданы әскерлері тобының штабы орналасқан ғимаратқа (қазір мұнда мұражай бар) бардық, аты аңызға айналған дивизияның ерекше ескерткішін көрді, командирі, аңыз бойынша жараланған Чапаевты атып тастаған жартаста болдық, ол Жайық арқылы жүзіп қашуға әрекеттенген, сонымен қатар Лбищенский рейдінде қаза тапқан Қызыл Армия жауынгерлері жатқан ортақ бейітке бардық. (бұл Чапаев әскерінің жеңілуімен аяқталған Орал армиясының әскери қимылының ресми атауы). Содан кейін жаңбырмен жарысып, найзағаймен таласып, артқа тастап, жайма-шуақ ауа-райына тап болдық.

Саяхаттың сегізінші күнінің ортасына таман "Қазақстан: тек Батысқа - 2020" экспедициясы өзінің ең шеткі батыс нүктесі - кезінде Бөкей хандығының астанасы болған Хан Ордасы (Орда) ауылына жетті. Білмейтін адам болса, Бөкей хандығы (немесе Ішкі Орда) Ресей империясының "Ұлы ойын" деп аталатын шахмат ойынындағы кезекті қадам ретінде пайда болды.

Кіші жүз сұлтандарының бірі Бөкей және Ресей императоры І Павел мүдделері ғажайып түрде сәйкес келіп, қалмақтар Жайық бекіністерін босатуының нәтижесінде Ресей империясының бағынышты жері болып табылатын жаңа мемлекеттік құрылым пайда болды. Бөкей тиесілі аумаққа, ал Ресей - Бөкей басқарған көшпелілердің адалдығына ие болып, оның билігі Орталық Азияға одан әрі тереңдей түсті.

Бүгінгі таңда ауылдың аумағындағы көрініс- Бөкей ұлы Жәңгір ханның қызметінің жемісі, ол өз хандығының шағын территориясында ең озық және заманауи барлық жаңашылдықты енгізуге тырысты.

Мұнда мысалы, Қазақстандағы алғашқы қыздар мектебі мен банк (дәлірек айтсақ қазына орны) орналасқан. Жәңгір өлгеннен кейін оның ұрпақтары көп еңбек етті. Біле білсек, Қазақстандағы алғашқы фотозертхана да осында орналасқан. Ғалымдар хан ордасында жиі қонақ болып, бұл жер маңызды сауда орталығына айналды.

Әрине, мұнда көп нәрсе қайта қалпына келтірілді, бірақ сол заманның рухы сезіледі және біз шығыстан батысқа дейінгі осы ұзақ жолды еңсергенімізге ешқашан өкінген емеспіз. Хан Жәңгір осы жерде, ордасына жақын жерленген, оның бейітін де аралап көрдік. Хан Ордасынан жолымызды қарсы бағытта, шығысқа қарай жалғастырамыз. Дегенмен, еліміздің батыс өңірінде экспедициямыздың екінші бөлігінде көретін қызықты жерлер әлі де көп.

Жолдың тоғызыншы күні (15 тамыз) жолымызды Жанғалға (Жаңақал) бұрып, одан әрі газ құбыры бойымен Орал-Атырау тас жолы мен Индербор ауылына бардық. Біздің сол күнгі басты мақсатымыз Индер көлі, бұл туралы айтқаннан гөрі көрсеткен жөн. Өкінішке орай, қатты желдің салдарынан дрондарды көтеру мүмкін болмады, бірақ жердегі суреттер өте жақсы болып шықты.

Атырауға шыққанға дейін, онда түнеуді жоспарлағанымызда, біз де көлдің солтүстігіндегі карст үңгірлеріне кірер жер ізеп, суға шомылатын жерді таптық және кешке қарай маңында орналасқан Махамбет Өтемісұлы кесенесіне бардық.

"Қазақстан: тек Батысқа - 2020" экспедициясының оныншы күні (16 тамыз) Атыраудан шығуымызда біршама қыиндықтар болды: жөндеу жұмыстары, карантиндік бақылау бекеттері, әсіресе демалыс күндері - мұның бәрі алаңдатып, жағымсыз әсер тудырды. Бірақ, осының бәріне қарамастан, бұл жолы Атырау ең алдымен өзінің қонақжайлығымен, шынайылығымен есте қалды.

Бірнеше сағаттан кейін біз 1871 жылы Хиуаға қарсы әскери қимыл-қозғалыс қарсаңында орыстар салған Төменгі-Ембен бекінісінің (қазақтардың тарихи және мәдени ескерткіштер тізімдерінде ол Қызылқала атауымен кездеседі) қирандыларына дейін бардық. Бұл жерде кірпіш іздері мен пеш қалдықтары табылған.

Экспедицияның екінші бөлігі туралы келесі мақаламыздан оқи аласыз.

Саяхаттау - ол да бір жауапкершілік екенін Авиата еске салады. Кейінгі ұрпақтың салауатты өмірі үшін және қайтар жолымыздың тазалығы үшін табиғатты барынша аялайық.

Табиғаттың ертең қандай болары біздің қолымызда. Бастаманы қолдау үшін өзіңіздің "саналы" саяхаттарыңыздан #jasylbolsyn Авиата хэштегімен фотосуреттер мен бейне-видеоларды жүктеуге болады.