Жойқын жер сілкінісінен оның суы көкке көтерілді. Ежелгі Зайсанның құпиялары
Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірінде әлемнің басқа жерінен табыла бермейтін керемет табиғи орындар жетерлік. Мысалы, бұл өңірде Жер шарындағы алғашқы пайда болған деп есептелетін таңғажайып көл бар. Оның атауы аудармасында "Ұлы князь" деген мағына береді, мұнда таңғажайып балық қоймасы бар. Бұл жер қалай әлемнің әр түкпірінен саяхатшыларды қызықтыратыны туралы, әрі Зайсанның қандай құпиялары барын сіз Tengritravel.kz-тегі материалдан біле аласыз.
Зайсан - Қазақстанның солтүстік-шығысындағы ең үлкен көл. Су қоймасының көлемі Бруней мемлекетінің жер көлемімен шамалас. Көл ағынды болып келеді, оған өзендер Қара Ертіс, Көкпекті, Жарма, Кендірлік және т.б. құяды, ал ағып шығатын өзен - Ертіс. Ол Алтай, Қалба және Тарбағатай тауларының арасындағы алқапта орналасқан. Ұзындығы 105 шақырым болатын көл теңіз деңгейінен 420 метр биіктікте орналасқан. Ал су қоймасының ені 22-ден 48 шақырымға дейін. Ең терең жері теңіз деңгейінен 15 метр қашықтықта орналасқан.
Мұнда біз сіздерге Зайсан көлі жайлы қызықты деректерді ұсынамыз.
Фото ©Shutterstock
Бірінші дерек. Зайсан адамдарды алапат аштықтан сақтап қалған.
Зайсан - ойықтар мен арықтарды сумен толтыру нәтижесінде пайда болған тектоникалық бастау көлі. Көл атауының бірнеше нұсқалары бар. Сонымен, түрлі тілдерден Зайсан "сұлу" немесе "балықты көл" деп аударылады. Жалпы, балықтардың көптігінен айналадағы тұрғындар осы күнге дейін балық аулауды кәсіп етеді. Көлдің "балықты" атауының растығы- тарихи дерек.
"Зайсанды қалмақтар асқақтығын көрсетіп Генерал-көл деп атайды", - деп жазған өз еңбегінде тарихшы Татищев XVIII ғасырда.
Ол кезде көл Нор-Зайсан деп аталған, ал "зайсан" сөзі "князь - ру басшысы" деген мағынаны білдіреді. Оның атауы моңғол тіліндегі "сайхан" (әдемі, сұлу) сөзімен де, ойраттың "запасун" (балық) сөзімен де байланысты. Сондай-ақ, "зайсан" "асыл" деген мағынаны білдіреді, себебі, жеткен мәліметтерге сәйкес, алғаш рет көлді тауып, паналап, балығының көптігінен аштықтан құтылған құтылған сол кездегі ру-тайпалар осылай атаған екен.
Екінші дерек. Зайсан - жер шарындағы ең ежелгі көлдердің бірі
Көлдің пайда болуы мерзіміне байланысты ортақ пікір жоқ. Көптеген палеолимнологиялық зерттеулердің негізінде Зайсан бор дәуірінде пайда болды деген болжам бар. Бұл кем дегенде 60 миллион жыл бұрын. Басқа деректерге сүйенсек, тұщы су қоймасы бар Зайсан ойпаты бор кезеңінің соңында шамамен 80-90 миллион жыл бұрын қалыптасқан. Егер сарапшылар бұл деректі дәлелдей алса, Зайсан ресми түрде бүгінге дейін жеткен ең көне су қоймаларының бірі болады.
Посмотреть эту публикацию в InstagramПубликация от Raikhan Ramazanova (@raikhandaniyar88) 8 Авг 2020 в 3:43 PDT
Үшінші дерек. Зайсанда балықтың 20-дан аса түрі, тіпті шаян да бар.
Көптеген туристер мұнда балық аулауға келеді. Көлде балықтың 20-дан астам түрі тіршілік етеді. Бұл бекіре, стерлет, нельма, таймен, сазан, көксерке, алабұға, көксерке, қарақұйрық және басқалары. Сондай-ақ, уылдырық алуға арналған балық өсіретін шаруашылық бар. ХІХ ғасырда Ертіс казактары бекіре балықтарын аулау үшін арнайы карбас қайықтарын жасаған. Көл суларында бекіре тұқымдас балықтардың көп болғаны соншалық, балаларға ауды шешуге рұқсат берілмеген, өйткені мықты және ірі балықтар қайықты оңай айналдырып, оларды торға шырмап алады. Зайсан аймағында балық аулау қазір қатаң бақылауда. Көктемде, уылдырық шашу кезеңінде кез-келген машинаны даланың ортасында тоқтатып, жаңа ауланған балыққа немесе құрал-сайманның барына тексереді екен. Ал аулауға рұқсат етілген балықтың мөлшері кемінде 38 сантиметр болуы керек. Зайсандағы балықты сақтау мақсатында оған карпосазан балығының будандастары шашылған. Қыста Зайсанда тыныш балық аулау маусымы басталады, бұл кезде балық майлы және дәмді болып келеді.
1966 жылдан бастап Бұқтырма су қоймасындағы су ағынын реттеу басталғанда Зайсандағы су деңгейі жеті метрге жетті, ал беткі ауданы екі есеге өсті. Жақында ихтиологтар көлден Қытайдан Қара Ертіс бойына ағып келген шаяндарды байқады.
Төртінші дерек. Зайсан көлі - өзен.
Су қоймасы табиғатының қызығы мынада: шын мәнінде Зайсан көлі - жазық алқапқа жайылған Ертіс өзені. Сондықтан Зайсанды тәуелсіз көл ретінде де, оған бір атпен құйылып, екінші атпен ағып жатқан Ертіс арнасының жалғасы ретінде де қарастыруға болады. Өзендер Зайсанға құятын және одан шығатын болғандықтан, бұл ағынды көл. Қара Ертіс атырауды құрайды. Сол Ертіс деп аталатын өзен тек солтүстіктегі көлден ағып шығады. Ақ Ертіс көл суларымен толтырылған, сондықтан ол Қара Ертіске қарағанда едәуір үлкен. Жергілікті тұрғындар мұндағы судың тазалығы соншалық, оны ішуге болады деп санайды. Алайда экологтар Қытайдан Қара Ертіс бойымен мұнай қалдықтары мен ауыр металдар келіп жатқандықтан оған тыйым салады.
Посмотреть эту публикацию в InstagramПубликация от Diary of an elf (@elf_dreams) 5 Июл 2017 в 6:23 PDT
Бесінші дерек. Өкей тас петроглифтері
Көлден оңтүстік-шығысқа қарай 35 шақырым жерде Өкей деп аталатын петроглифтердің кешені орналасқан. Суреттердің жасы неолиттен бастап орта ғасырларға дейін саналады.
Фото Paleo Kazakhstan
Петроглифтер галереясы онша танымал емес, бірақ өте қызықты. Мұндағы бейнелер адамға гидсіз де түсінікті, негізінен ата-бабаларымыздың өмірі, аңшылық және басқа да күнделікті өмірі бейнеленген. Мұнда мыңнан астам сурет бар.
Алтыншы дерек. Көп атауы бар көл
Жоғарыда жазғанымыздай, бұл көл атауының бірнеше нұсқалары бар. Солардың біріне сәйкес Зайсан "ежелгі динозавр" дегенді білдіреді. Аңыз бойынша, бір кездері оның жағасында және көлде динозаврлар табылған. Басқа нұсқа бойынша, Зайсанды бір кездері "аспан сыйы" деп атаған, өйткені көл бүкіл аумақты азықтандырған.
280 жылдан астам уақыт бұрын ол Қызыл-Пу деп аталды, содан кейін - Корцан, Теңіз, толқындардың ерекше шуылы үшін Хошту-Нор (Қоңырау көлі) деп те аталды. Неліктен қоңырау көлі деп сұрайсыз ба? Аспанда жұлдыздардың пайда болуымен сіз үнемі соғатын желден сымдардың гүрілдеуіне ұқсас әуезді ести аласыз. Су қоймасының атаулары жылдар өткен сайын өзгерді, бірақ табиғи құбылыс сақталды. Түнде көл жағасында жүргенде "қоңырау соғылғанын" естисіз.
Посмотреть эту публикацию в InstagramПубликация от Diary of an elf (@elf_dreams) 5 Июл 2017 в 6:20 PDT
Кейінірек көл Нор-Зайсан деген атқа ие болды. Моңғолдар балықты жегісі келген жоқ, аштық оларды аулауға мәжбүр етті. Содан кейін Нор-Зайсан, Зайсан-Нор деген атаулар пайда болды, аудармасында "әдемі балық көлі" дегенді білдіреді.. Қалмақтармен байланысты аңыз бойынша, жұт жылдарында аш адамдар осы көлден пана тауып, аштықтан қашып, балықпен қоректенді. Осылайша қалмақтар көлді Заасинг-нор деп атай бастады, бұл "жақсы көл" дегенді білдіреді.
Жетінші дерек. Зайсан өзінің табиғи байлығымен ерекше
Бұрын көл тереңірек және көлемдірек болған. Бұған судың жиегінен алыс орналасқан аласа жағалаулардағы толқын іздері дәлел. Көл суының артықшылығы - тазалығы ғана емес, сонымен қатар жұмсақ. Қараша айында оны мұз жауып, сәуірдің келуімен мұз қабатын "лақтырып тастайды". Су қоймасының түбі ұсақ малтатас, құм немесе лаймен жабылған. Оның жағалауы төмен. Судан алыс қашықтықта қамыс қопасы бар. Бакланяго мүйістерінің жанында және Бархотск жағалауы таза. Көлге тау биіктігінен кіретін мүйістер бар: Вершинин, Тополевый, Голодаевский, Песчаный және Голый. Қара Ертістің түйіскен жерінде көлде екі шағын арал бар. Айтпақшы, дәл сол жерде, Қара Ертісте көлінің символы - жыртқыш шортанға арналған ескерткіш бар.
Посмотреть эту публикацию в InstagramПубликация от Александр (@bankomatchick) 18 Июн 2020 в 9:05 PDT
Көлдің айналасында әртүрлі жабайы аңдар: түлкілер, суырлар, дала бүркіттері бар. Мұнда аққулар мен шаяндар мекендейді. Оларды көру үшін орнитолог болудың және арнайы құрал-жабдыққа ие болудың қажеті жоқ.
Зайсанның басты көрікті жері - Қиын-Керіш каньоны - Жердегі Марстың бір бөлігі іспетті.
Посмотреть эту публикацию в InstagramПубликация от K.YEFIMOV? (@kirillyefimov) 18 Сен 2020 в 12:11 PDT
Қанқызыл және сарғыш-сары тастар, жұмбақ ежелгі жартастар - осының бәрі жұмбақ Қиын-Керіш. Каньонның таңғажайып ландшафты ыстық ауасымен және сусыздығымен үйлесіп, Қызыл ғаламшардың ерекше ғарыштық атмосферасын жасайды. Қиын-Керішті "Тау рухының сарайы" деп атайды және ол туралы әр түрлі аңыздар бар. Геологтар Қиын-Керішті 300 гектарға жуық аумақты алып жатқан ерекше палеонтологиялық ескерткіш деп санайды. Саз жыныстарының жарқын түстері олардың мезозойдың ыстық және ылғалды тропикалық климатында, динозаврлар Жерде үстемдік құрған кезде пайда болғанын көрсетеді.
Жүз жыл бұрын көлдің айналасында жабайы түйелер, Пржевальский жылқысы, құландар, жейрендер, ақбөкендер, мыңдаған дуадақтар мен жолбарыстар өмір сүрген. Бүгін сіз мұнда сирек кездесетін құстарды көре аласыз, мысалы, дуадақ.
Посмотреть эту публикацию в InstagramПубликация от Malika Batkuldina (@malika027) 1 Июл 2020 в 1:52 PDT
Қиын-Керіштің басты ерекшелігі - Шекелмес мүйісі. Аңыз бойынша, мұнда метеорит құлаған және дәл осы себепті мүйістің тастары күн сәулесінде қатты жарқырайды екен.
Посмотреть эту публикацию в InstagramПубликация от А д е л я? (@ya_kanareika) 13 Авг 2020 в 6:00 PDT
Сегізінші дерек. Зайсан маңында алтын қорлары бар деген қауесет Өскемен қаласының салынуына ықпал етті
Бұл жерлер ежелден өзінің байлығымен танымал болған. Зайсан көлінің маңында сансыз алтын бары туралы қауесет Император I Петрге жетеді. Әрине, мұндай мәліметтерді елемеу әбестік болар еді, 1714 жылы мемлекет бұйрығымен астанадан шалғайдағы көлдің жағасына алғашқы экспедиция жіберіледі.
Сонымен, тарихи құжаттарға сәйкес Өскеменнің негізін қалаушы XVIII ғасырдың басында майор Лихарев болған деп есептеледі.
"Зайсан көліне жетіп, И.М. Лихарев бұл жерде бекініс салуға ыңғайлы жер таппай, Қара Ертістің бойымен 12 күн бойы жүреді, мұнда экспедиция 20000 жоңғар қалмақтарымен бетпе-бет келуге мәжбүр болды. Қалмақтар Лихарев отрядын оқтың астына алды. Үшінші күні қалмақтар аудармашы мен келіссөзге адам жіберуін сұрады, Лихарев солай жасады. Орыстардың "ешқашан соғыс немесе дұшпандық іс-қимылдар басталады деп ойламағанын, тек Ертіс өзені қайдан бастау алатындығын және оның қайнар көздеріне жете алатындығын білгісі келетіндігін, олар руда қазатын жер іздегендерін, егер қалмақтар оларды мәжбүр етпесе, қару қолданбайтындарын жеткізді ... Осы түсініктеме бойынша, тез арада бейбіт келісімге келді", - деп жазылған қаланың жылнамасында.
Фото e-arhiv.vk
Қайтар жолда "Ертіс Алтай тауларынан өтіп, құятын жеріндеде" ол мемлекет үшін сол жерге бекініс салу пайдалы болар деп ойлады. Ол сол жерге орын белгілеп қойды. Бірақ содан кейін Зайсан көлінде салынатын бұл бекініс Ертіс өзенінің бойында орналасқан басқа бекіністермен тығыз байланыс орнатқан".
Нәтижесінде, Лихаревтің 1720 жылғы есептерінде ол Өскемен бекінісінде қалған алғашқы адамдардың саны туралы жазады.
"Өскеменде 363 адам бар. Сол бекіністерде 24 қолөнерші бар", - бұл Өскемен қаласының салынуының бастамасы болды.
Тоғызыншы дерек. Зaйсан суы жер сілкінісінен көкке көтерілді
1990 жылдың маусымында, кейбір тарихи мәліметтерге сүйенсек, көлдің түбінде жер сілкінісі "тұрғындардың көз алдында, қорқынышты дүмпуден кейін мыңдаған тонна су құммен бірге ауаға көтерілген".
Сейсмикалық тұрғыдан әлсіз белсенді деп саналатын Зайсан ойпатында сілкінісі болған. Бұл Рожково және Бақасу ауылдарында қатты болады, онда тербелістің күші сегіз баллға жеткен.
"Естеріңізде болса, 90-жылдары Зайсанда жер сілкінісі жазда болған және шамамен сегіз балл көрсеткен. Көлденең дүмпулер, дәл осында айтылғандай, теңіздегі толқын сияқты өтті. Мен өзім сол оқиғаның куәсі болдым. Өз көзіммен судың қалай көтерілгенін көрдім. Бір заматта арық бос болды, содан кейін қайтадан оған құйылды ", - деп еске алады сол оқиғалардың куәгерлері.
Иллюстративное фото ©Shutterstock
Сол кезде тектоникалық плиталардың қатты тербелісі салдарынан мыңдаған текше метр көл суы ауада біраз уақыт қалқып тұрғандай болды. Ғалымдар бұл фактілерді Жердің теріс гравитациялық импульстарының әсерімен түсіндіреді. Олар бұл туралы жақында ғана айта бастады, өйткені академиялық ғылым тұрғысынан бұл ақылға сыймайтын және ерекше болып көрінеді, мұнда қандай-да бір объектіге мақсатты әсер ететін жергілікті жер сілкінісі туралы түсінік жоқ.
Енді сіз осы ғажайып орын туралы негізгі деректермен таныс болдыңыз, сондықтан туристерге арналған бірнеше кеңестермен бөлісеміз:
- жалғыз жүрмеңіз, өйткені жаңбыр кезінде тұрып қалуыңыз мүмкін;
- Күршім кентінен Қиын-Керішке дейінгі жолда жанармай бекетін таба алмайсыз;
- тұщы су артығымен болуы қажет;
- саяхаттау үшін міндетті түрде навигатор болу керек, өйткені Қиын-Керішті, мысалы, шөл ортасында табу оңай емес;
- барлық қажетті заттарды Қиын-Керіш пен Шекелместің арасында орналасқан балықшылар ауылынан табуға болады. Сол ауылда жанармай құйып алуға мүмкіндік бар.
Видео Youtube/pomaximomu
Зайсан көлінде көптеген демалыс орталықтары бар, олардың координаттарын мына жерден табуға болады.
Саяхаттау да жауапкершілік маңызды екенін есте сақтау керек. Табиғатқа ұқыптылықпен қарайық, балаларымыз тәлім алар табиғат болсын, ал біз ертең қайта оралар жер болуы қажет.