"Жойқын апат жер бетіне ізін қалдырған": Қоңырқызылтауда қандай жұмбақ сыр жатыр?
Сарыарқа шешілмеген жұмбақ сырға толы мекен. Туристердің айтуынша, асфальт жолдан шыға сала, бірден көркем көріністер ашылады. Археологтардың бұл жерге қызығушылығы ерекше. Мұртты қорғандар дегеніміз не, Қарағанды облысында қола дәуірінің қандай ескерткіштері бар және Қоңырқызылтаудың "жойқын апат ізін қалдырған" тауларына қалай жетуге болатыны жайлы Kaz.tengritravel.kz порталы мен Aviata.kz сервисі материалынан таныса аласыз.
Сарыарқа өте көне және қатты қираған таулы өлке. Ол тегістелген биік таулар мен аласа төбелерден тұрады. Олардың арасында геологиялық құрылысы мен рельефі бойынша ерекшеленетін тегіс жерлер, үлкенді-кішілі ойпаттар, алаптар бар.
Қазақтың қыратты шоқысы палеозойдың шөгінді және магмалық тау жыныстарынан гранит, порфирит, кварцит, құмтас, тақтатастардан түзілген.
Жел, жаңбыр, ағын сулар бір кездегі биік тауларды қиратып, жазыққа айналдыра жаздады. Массивтер мен жоталардың биіктігі қазір орта есеппен 600 метрдей, төбелер мен жоталар 10 - 100 метрден аспайды.
Облыс орталығынан 100 шақырым жердегі, Қарағанды облысының Шет ауданындағы Қоңырқызылтау дәл осындай таулар қатарына жатады.
ҚоңырҚызылтау таулары
Тревел-блогер Асқар Жапаров Қарағанды облысына саяхатын, оның ішінде Қоңырқызылтау тауларына баруын керемет тосын сый болғанын айтады.
"Қарағанды облысы мен үшін тосын жаңалық болды. Алматыға қарай тас жолмен жүрсеңіз, көрініс сұрқай тартып, біртүрлі көрінеді. Негізгі жолдан сәл бұрылып, басқа жолға түссеңіз, керемет табиғат көрінісін көресіз, таулар, балғын шалғынды дала. Сондықтан осы таудың етегінде ежелгі қоныстар пайда болған. Бұл жерде ежелде керемет нағыз оазис болған деп ойлаймын. Бұл саяхаттан мен Қарағанды маңының бай тарихи мұрасына қайран қалып қайттым, - дейді ол.
Блогер тобымен Қоңырқызылтау тауларының етегіне шатыр тігіп, түнеген.
"Алғаш рет саяхат барысында түнімен құстардың сайрағанын тыңдап шықтым. Жұлдызды аспан астында олар түнімен сайрады, шықылықтады, өте керемет.
Қоңырқызылтаудың ең биік нүктесі мың метрден сәл ғана асады. Достарым шыңға шықты, сол кезде мен квадрокоптерді ұшырдым. Сурет пайда болды – бейне бір жойқын апат жерде іздерін қалдырғандай, төбелер биіктен осылай көрінді. Сызықтар, жарылған жерлер, ойпаттар, шатқалдар бір бағытта таралады. Бұрынғы влогтарда таулардың ерекшелігін, олардың әрқайсысының өз құрылымы, рухы, ұлылығы, тарихы бар екенін айтқан болатынмын", - деді Асқар.
"Авалон" тарихи-географиялық қоғамының президенті Виталий Шуптар бұл жерлерге барғысы келетіндерге Қоңырқызылтау таулары мен Талды аңғарымен толық танысу үшін екі күн жеткілікті болатынын айтты. Мұнда саяхаттаудың ең қолайлы уақыты - мамырдан қыркүйекке дейін.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
"Мұндағы қашықтық жақын, бірақ қызықты және көркем жерлердің саны жоғары, сондықтан сіз тез қозғалмайсыз, үнемі жаңа нәрсені суретке түсіру үшін аялдайсыз. Тікелей таулардың ең биік нүктесіне (теңіз деңгейінен 1071 метр биіктікте) сіз ең қысқа жолмен үш сағатта жүре аласыз, ал көтерілу бар болғаны 200 метрді құрайды. Бұл үшін арнайы тәжірибе қажет емес. Сізге кемпингтік құрал-жабдық алу керек - шатыр, ұйықтайтын қап, каремат: бұл аймақта қонақүйлер жоқтың қасы", - дейді Виталий.
Ол биылғы жазда Қоңырқызылтау тауларына бірінші рет бармағанын айтты. Бірақ сапардың мақсаты таулар емес, тарихи тақырыпқа табиғи қосымша болды.
"Талды алқабында түркі тас мүсіндерін көруге болатынын досымнан естіп, 2011 жылдың тамыз айында біз ол жерге алғаш рет велосипедпен бардық. Ол жолы мүсіндер мен басқа да археологиялық ескерткіштерді көрдік. Талды алқабы Қоңырқызылтау тауларын солтүстік және солтүстік-шығысынан қоршап жатыр. Біз тауларға көтерілдік, тау жыныстары өте көркем, табиғи "архитектуралық" пішіндері мен шағын үңгірлері көп екенін атап өттік. Содан кейін біз мұнда 2016 және 2018 жылдары анда-санда бірнеше рет келдік, ал 2021 жылдың жазында біз бұл орындарды мұқият зерттеуді қолға алдық", - дейді Виталий.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
Саяхатшының айтуынша, тарихқа, атап айтқанда, қола дәуірінен орта ғасырға дейінгі кезеңге қызығатындар Қоңырқызылтау тауларына баруы керек. Сондай-ақ, бұл жерлерге бос уақыты аз, қысқа әрі жеңіл тау жолдарын ұнататындар үшін қолайлы.
"Сарыарқаның барлық тау жоталары (қыратты шоқылары) шамамен бір-біріне ұқсайды. Бірақ айырмашылықтар да бар. Кей жерлерде Қоңырқызылтау таулары Бектау-Атаны, кей жерлерде Қызыларай тауларын еске түсіреді. Барлық Сарыарқа таулары сияқты, Қоңырқызылтау таяз шатқалдармен кесілген, қабатты және магмалық шөгінділердің іздері бар бөгендер (бәрі жанартаулық белсенділіктің іздері). Сарыарқаның басқа жерлеріндегі сияқты мұнда да жануарларға немесе қандай да бір жануарға немесе ертегі кейіпкеріне ұқсайтын тау жыныстары өте көп", - деп атап өтті Виталий.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
Ақкезең - қола дәуірінің прото-қаласы
Тарихи-географиялық қоғам жетекшісінің айтуынша, Талды алқабына барар жолда көптеген қызықты жерлерді кездестіруге болады.
"Бүкіл Талды алқабы Қазақстанның үш мың жылдан астам тарихын қамтитын археологиялық ескерткіштердің ошағы болып табылады. Сондықтан бұл жерде тарихи-археологиялық саябақ – ашық аспан астындағы мұражай құрылуда. Бұл жерлерде ең танымал археологиялық жаңалық - бес жыл бұрын зерттеліп, қалпына келтірілген Беғазы пирамидасы. Ол Қаражартас қорымының орталық бөлігі, соңғы қола дәуіріне жатады. Қазіргі уақытта бұл барлық археологиялық ескерткіштердің ішіндегі ең монументалды ғимараты. Сонымен қатар, туристерді Жаңатұрмыс-2 мен Байбаланың тас мүсіндері, сондай-ақ Ақкезең елді мекеніндегі қола дәуірінің адамдарының қайта салынған тұрғын үйлері қызықтырады", - дейді Виталий.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
Саяхатшының айтуынша, топ Ақкезеңге баруды ұйғарды, өйткені бұл жерлер арқылы Қоңырқызылтау тауларының ең биік нүктесінен ең жақын жерге көлікпен шығуға болатын жол бар.
"Біз бардық және ешқашан өкінген жоқпыз, өйткені тастан, ағаштан және қамыстан қалпына келтірілген ежелгі адамдардың баспанасын және өте ерекше жерлеу рәсімін тамашаладық", - деді Виталий.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
Осы аумақта қазба жұмыстарын жүргізіп, ғылыми зерттеулер жүргізген археолог Ерлан Әміров көне протоқала туралы толығырақ айтып берді.
Оның айтуынша, Ақкезең – Орталық Қазақстан аумағындағы соңғы қола дәуіріндегі ең ірі қалаға жақын ескерткіштердің бірі.
Ғалым соңғы қола дәуірі байлар мен кедейлерге, тектілер мен қарапайым адамдарға бөлінген қарабайыр қауымдық жүйеден стратификациялық қоғамға көшумен сипатталатынын атап өтті. Сонымен қатар, бұл процесс ірі қоныстандыру кешендерінің қалыптасуымен сәйкес келді.
"Ал, бұрын аумағы мен құрылымы жағынан көптеген ірі елді мекендер болған, бірақ мұнда олардың кейбіреулері бірте-бірте прото-қалаларға айнала бастады. Ақкезең - қала ортасы қалыптасқан үлкен орталықтардың бірі. Оның көлемі үлкен, өз уақытының нормасы бойынша – шамамен 100 гектар болды", - деді ол.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
Сіз қазір фотосуреттерде көргеніңіз - ежелгі тұрғын үй мен жерлеу орнының реконструкциялары. Мұнда ғылыми-қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Ғалымдар қазба материалдарының арқасында нысандарды тұрғыза алды. Қазір қола дәуірінің ескерткіштері дәл табылған жерлерде жатыр.
"Ескерткіштің көлемі, оның пішіні - осының барлығы қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуге алғашқы негіз болды. Ағаш құрылымдар сияқты кейбір сынықтар сақталмай, синхронды немесе уақыт жағынан жақын елді мекендерден "алып кеткен", - деп түсіндірді Ерлан Әміров.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
Ғалымның айтуынша, жерлеуді қайта жасау үшін ол командасымен бірге нағыз ізденістерден өткен.
"Жерлеу құрылымы жағынан күрделі болып шықты. Мұнда біз Беғазы-Дәндібаев мәдениеті – соңғы қола дәуірінің (б.з.б. XIII-IX ғғ.) төртбұрышты жерлеуін көреміз. Қоршау. Ішінде, орталық бөлігінде жерлеу бар. Бірнеше ғасырдан кейін оны сақ тайпалары қиратты. Олар осы кесенеден тастар алып, қорғандарын тұрғызып, жерлеу орындарын жасады. Мың тақ жылдар өткен соң, Алтын Орда заманында оның орнына орталық қабір – қазірдің өзінде мұсылман ғұрпы бойынша үшінші жерлеу орны белгіленді", - деп бөлісті археолог.
Осылайша, жерлеу өлке тарихында үш түрлі кезеңді белгілейді. Ғалымның айтуынша, бірнеше мың жылдар бойы адамдар осы төбеге жақындарын жерлеуге ұмтылғандықтан, бұл жер өте тартымды болғанын білдіреді.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
"Елді мекеннің аумағында мұртты Ақкезең қорған бар. Мұртты қорғандар – культтік жерлеу және ғұрыптық кешендер, олар қорғандар, әдетте, олардың екеуі бар, олардан осындай тас төселген жолдар қалған, шығысқа қарай ұзындығы ондаған метр, кейде тіпті 100-ден асады", - деді Ерлан Әміров.
Археолог жігерлендіретін жоспарларымен де бөлісті.
Ауданда ашық аспан астындағы мұражай құру мәселесі бұған дейін де талай рет көтерілген болатын. Осы археологиялық саябаққа қызмет көрсететін мемлекеттік мекеме мен кәсіпорын ашылуы керек. Бұған жаңа мемлекеттік мекемелерді ашуға мораторий кедергі болып отыр. Дегенмен, ғалымның айтуынша, мұражайдың биылдан бастап жұмыс істей бастауына мүмкіндік бар.
"Бәлкім, ол Талды саябағының аумағында тарихи-өлкетану мұражайының филиалы ретінде ашылып, Ақкезең осы кешеннің бір бөлігі болып қалар", - деп түйіндеді сөзін Ерлан Әміров.
Сурет: "Авалон" ТГҚ
Қалай жетуге болады
Қоңырқызылтау таулары Шет ауданында, Қарағанды қаласынан 100 шақырым жерде, Байбала ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 6,5 шақырым жерде орналасқан.
"Оларға жету үшін Қарағандыдан оңтүстік бағытта М36 тас жолы бойынша (Алматы бағыты бойынша) шығу керек. Қаланың шетінен тас жол бойымен 84 шақырым жүргеннен кейін Нұраталды ауылының алдынан солға (шығысқа) бұрылу қажет. Одан кейін сол аңғардың бойымен Талды ауылы арқылы өтіп, тас жолдан шамамен 24 шақырым жерде тарихи табиғаттың алғашқы көрікті жерлері басталады", - дейді Виталий Шуптар.
Ол сондай-ақ, бұл жерлерге тұрғындардың көлікпен жүруіне болатынын атап өтті. Бірақ сіз көлікпен тауларға және кейбір тарихи ескерткіштерге жете алмайсыз, жаяу баруыңыз керек.
Aviata.kz - үйіңізден немесе кеңсеңізден шықпай-ақ, әлемнің қалаған нүктесіне теміржол және әуе билеттерін кез келген бағытта онлайн режимінде табуға, брондауға және сатып алуға мүмкіндік беретін сервис.
Әуе және теміржол билеттерін сатып алуға болатын "Авиата" қосымшасын мына сілтеме бойынша жүктеуге болады.