Айнымас екі дос, екі мемлекет және музыка. Алматы ескерткіштерінің тарихы жайлы

Біздің Алматы ескерткіштері бойынша саяхатымыз соңына келді. Бұрынғы виртуалды экскурсияда біз Алматы-1 вокзалынан бастап, Төле би мен Мұқанов көшелерінің қиылысына аялдап, қала орталығындағы ескерткіштерді араладық. Бұл жолы біз батысқа бет аламыз. Kaz.tengritravel.kz порталы сізді Aviata.kz сервисімен бірге басқа да ескерткіштер тарихымен таныстырады.

Саяхатымызды Абай даңғылы мен Байзақов көшесінің қиылысынан жалғастырамыз. Бұл жерге жақын Мұхтар Әуезов атындағы театр орналасқан.

Қызықты дерек. 1967 жылы алаңына драматург Мұхтар Әуезовтің бюсті орнатылды. Мүсінші - Төлеген Досмағамбетов. Мұхтар Әуезовтің екі томдық "Абай жолы" романы "Әлем әдебиетінің кітапханасына" енгізілді. Оның "Қаһарлы" повесі бойынша түсірілген фильм КСРО-дан "Оскарға" ұсынылған.

© Әлихан Сариев

Мұхтар Әуезов - "Еңлік-Кебек" пьесасының, "Қаракөз", "Бәйбіше-Тоқал" драмаларының авторы. Сонымен қатар, "Айман-Шолпан" (1934), "Абай" (1940 ж. Л.Соболевпен бірге сахналанған), "Қаракөз" (1926), "Қара қыпшақ Қобыланды" (1943 - 1944), "Зарница" (1934), "Шекарада" (1937), "Сынақтар сағатында" (1942), "Абай әндері" (1945) фильмінің сценарийі және т.б. туындылар авторы.

Осы жерге жақын Абылай ханның бюстін де көруге болады. Ол қазақ ханының есімімен аталған Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің аумағында орналасқан. Сонымен қатар, тағы бір тарихи тұлғаға арналған ескерткіш "Алматы-2" вокзалында орналасқан.

Ары қарай Абай даңғылымен Манас көшесіне қарай жүруге кеңес береміз. Мұнда 2017 жылы орыс композиторы Петр Чайковскийге ескерткіш ашылды. Бюст П.И. Чайковский атындағы музыкалық колледждің ауласындағы тұғырда орналасқан. Мүсінші - Орал Таңсықбаев атындағы Алматы сәндік-қолданбалы өнер колледжінің оқытушысы Еркін Мақұлбаев.

Одан алыс емес, Әуезов көшесінде, Ахмет Жұбанов атындағы Республикалық қазақ орта мектеп-интернаты ғимаратының жанында композитордың бюсті орнатылған. Ахмет Жұбанов - Қазақстандағы кәсіби музыкалық білімнің негізін қалаушы. Ол Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптары оркестрі мен Жамбыл филармониясын құрған.

Ал енді Абай даңғылынан өте келе, Манас пен Байзақов көшелері арасындағы аулаларда Орал Таңсықбаев атындағы Алматы сәндік-қолданбалы өнер колледжі орналасқан. 2012 жылы оның аумағында Орал Таңсықбаевқа арналған бюст орнатылды, оның авторы - Еркін Мақұлбаев. Орал Таңсықбаев - совет, қазақ және өзбек суретшісі, сонымен қатар өзбек кескіндемесінің негізін қалаушылардың бірі.

Енді Абай көшесі бойымен Байзақовқа қарай жол тартсақ.

Жақын жерде цирк пен "Алматы Ғажайып әлемі" саябағы бар. Әсіресе, жазда, аттракциондар іске қосылған кезде балалармен серуендеуге болады. Мүсірепов пен Сәтпаев көшелерінің қиылысында сәл жоғарылау Әбілхан Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы бар. Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаушының құрметіне 2004 жылы суретшінің жүз жылдығына орай ескерткіш тұрғызылды. Мүсінші - Нұрлан Далбаев. Қолында палитрасы мен қылқаламы бар суретшінің мүсіні қоладан құйылған.

Мұражайды тамашалаған соң, ары қарай жүреміз. Сәтбаев пен Байтұрсынов көшелерінің қиылысында 1999 жылы Сәтбаев университетінің жанындағы саябақта геолог, Қазақстан Ғылым академиясының тұңғыш президенті Қаныш Сәтбаевқа арналған ескерткіш орнатылды. Ескерткіш ғалымның 100 жылдығына орай орнатылды. Мүсінші - Төлеген Досмағамбетов.

Сәтбаев университетінен бір аялдама қашықтықта Байзақов көшесінің бойында, Бұқар жырау бульварының үстінде, Күләш Байсейітова атындағы музыкалық мектептің жанындағы саябақта опера әншісі Күләш Байсейітованың ескерткіші орнатылған. Ол 2011 жылы әншінің 100 жылдығы қарсаңында салынды. Мүсінші - Тілеуберді Бинашев.

Тимирязев көшесіне көтеріліп, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы саябақта серуендеуге болады. Университеттің басты әкімшілік ғимаратының алдында Әбу Насыр әл-Фарабидің ескерткіші орнатылған. Мүсінші - Ескен Сергебаев.

Әл-Фараби - ортағасырлық шығыс философиясының ірі өкілдерінің бірі, Аристотель (оның екінші құрметті лақап аты осыдан шыққан) және Платон шығармаларына түсініктемелердің авторы. Отырар кітапханасын құрған. Әл-Фарабидің еңбектері Ибн Синаға, Ибн Рушдқа, сондай-ақ ортағасырлық Батыс Еуропа философиясы мен ғылымына оң әсер етті.

2011 жылы университет аумағында көрнекті ғалым, ғылым мен білімнің ұйымдастырушысы, академик Өмірбек Жолдасбековке арналған ескерткіш ашылды. Ашылуы ғалымның 80 жылдығына орайластырылды. Ол - робот механикасы мектебінің, механизмдер мен машиналар теориясының негізін қалаушы. Мүсінші - Қадырхан Кәкімов.

Ары қарай әл-Фараби даңғылымен жүреміз. Гагарин даңғылымен қиылыста "Қазақфильм" киностудиясы орналасқан. Мұнда сіз қазақстандық кино қайраткерлерінің есімдері жазылған жұлдыздар орнатылған Даңқ аллеясын көре аласыз. Сондай-ақ, қазақтың ұлы режиссері Шәкен Аймановтың мәрмәрден жасалған бюсті орнатылған. Шәкен Аймановқа тағы бір ескерткіш 2019 жылы Алматы қонақүйінің жанында орнатылды, онда 1968 жылы "Тақиялы періште" музыкалық фильмі түсірілген.

Алғашқы аялдама - ерекше достық тарихын еске түсіретін орын. Байқадамов көшесімен қиылыста қазақ композиторы Бақытжан Байқадамовқа ескерткіш орнатылған. Ол "Майра" музыкалық драмасының (1952), "Жарқын жастық" (1952), "Колхоз мерекесі" (1953) симфониялық поэмаларының, хорға арналған сюитаның: "Жайлауда", "Бейбітшілік үшін" және т.б. вокалдық шығармалар, "Қыз арманы", "Айтыс", "Еңбек жемісі" хорға арналған негізгі өлеңдердің авторы .

Ол Қазақстанда хор жанрының дамуына үлкен үлес қосты.

Ал көрші көше қытай композиторы Си Синхайдың есімімен аталады. Ол 1905 жылы Қытайдың Аомэн қаласында дүниеге келген. Парижде оқып, 1935 жылы Қытайға кетіп, Жапонияға қарсы қозғалысқа қатысқан. 1939 жылы ол Қытай коммунистік партиясының қатарына қабылданды. Келесі жылы оны КСРО-ға бірлескен музыкалық фильм түсіру үшін жіберді.

Мұнда ол Бақытжан Байқадамовпен айнымас дос болды. Алматыда өмірінің екі жарым жылда ол бірінші "Ұлттық азаттық", екінші "Қасиетті соғыс" симфониясын, "Қытай рапсодиясы", "Амангелді" және т.б. симфониялық шығармалар жазды. Сонымен қатар, ол қытай-қазақ достығының елшісі бола отырып, көптеген қазақтың халық әндерін жинап, қайта өңдеді. Си Синхай мен Бақытжан Байқадамовтың достығы туралы "Композитор" фильмі түсірілді.

Жандосов пен Гагарин көшелерінің қиылысына қарай түсейік. Мұнда 1969 жылы революционер Ораз Жандосовқа арналған ескерткіш орнатылды. Мүсінші - Николай Журавлев. Ораз Жандосов Кеңестік Қазақстанның ұлттық құрылысын бастаушылардың бірі болды, Жетісу аймағында болған революциялық оқиғалардың белсенді қатысушысы болған. Кейін ол Қазақстандағы алғашқы университеттерді ұйымдастырды, аштыққа ұшыраған халыққа көмек көрсетті және ауыл шаруашылығын дамытумен айналысты.

Бағытымыздың осы бөлігінде сізге серуендеуге кеңес береміз. Сәл төменірек, Абай даңғылына жетпей, сол жақтағы орындықта алғашқы ғарышкер Юрий Гагаринге ескерткіш орнатылған. Композиция әзіл түрінде жасалған және 2018 жылы орнатылған. Жоба авторлары - Жүргенов атындағы Қазақ өнер академиясының студенттері Азамат Қабыл мен Ақылбек Шәкен.

Шевченко көшесіне қарай бет бұрдық. Мұнда Махатма Ганди атындағы саябақ орналасқан. Үндістан саясаткерінің ескерткіші шығыс бөлігінде, Жароков көшесіне жақын жерде орнатылды. Ол 2003 жылы салынды. Ашылу салтанатына Гандидің немересі Сумитра Кулкарни келді.

Біздің бағытымыздың соңғы нүктесіне де келдік. Бұл Абай мен Алтынсарин даңғылдарының қиылысында орналасқан Сары-Арқа кинотеатрының артындағы саябақ, ол - Владимир Ленин, Михаил Фрунзе, Максим Горький, Михаил Калинин, Октябрь революциясының күрескерлері Павел Виноградов пен Дмитрий Фурманов ескерткіштері үшін соңғы баспана. Олардың барлығы бір кездері Алматы көшелерінде тұрған еді.

Алматы қаласы әкімдігінің хабарлауынша, Ленин ескерткіші 1957 жылы Үкімет үйінің жанындағы саябақта (қазіргі Астана алаңы) орнатылған. 2007 жылы "Сары-Арқа" кинотеатрының артына көшірілді. Мүсінші - Евгений Вучетич, сәулетші - Иван Белоцерковский.

Жетісуда Кеңес өкіметін орнату үшін күресушілерге арналған ескерткіш 1967 жылы Райымбек батыр даңғылы мен Пушкин көшесінің қиылысында орнатылды. "Сары-Арқа" кинотеатрының артына 2012 жылы ауыстырылды.

Михаил Фрунзенің ескерткіші 1967 жылы Наурызбай батыр көшесінің қиылысы (бұрынғы Дзержинский көшесі) Қабанбай батыр көшесінің бойындағы саябақта (бұрынғы Калинин көшесі) орнатылды. 2007 жылдың ақпанында ол "Сары-Арқа" кинотеатрының артындағы алаңға көшірілді.

1956 жылдан бастап Павел Виноградовтың бюсті Виноградов (қазіргі Қарасай батыр) пен Дзержинский (қазіргі Наурызбай батыр) көшелерінің қиылысында тұрды. 2012 жылы "Сары-Арқа" кинотеатрының артына көшірілді. Калининнің ескерткіші 1972 жылы Алма-Ата-2 теміржол вокзалының алдында орнатылған. 1992 жылы Әуезов облысының мәдени-демалыс саябағына көшірілді. 2007 жылы "Сары-Арқа" кинотеатрының артына көшірілді.

Максим Горькийге ескерткіш 1940 жылы Горький атындағы орталық мәдениет және демалыс саябағындағы орталық аллеяға орнатылды. 2015 жылы "Сары-Арқа" кинотеатрына көшірілді. Фурмановтың бюсті 1967 жылы Фурманов көшелері (қазіргі Назарбаев даңғылы) мен Құрманғазы көшесінің қиылысында орнатылған. 2018 жылы ол Сары-Арқа алаңына көшірілді.

"Өкінішке қарай, біздің қаламызда Рақымжан Қошқарбаевқа, Қасым Қайсеновке, Талғат Бигелдиновке ескерткіш орнатылмаған. Мүмкін бұл мәселені көтеру керек шығар. Есесіне қонақүйге орнатылған Шәкен Аймановтың мүсінімен суретке түсе алдым", - дейді ол.

Алматы тауларында да ескерткіш орындар бар.

"Құмбел тауында Рақымжан Қошқарбаев пен Григорий Булатовтың ерлігіне арналған ескерткіш тақта орнатылған, олар 1945 жылы 30 сәуірде Рейхстаг ғимаратына КСРО туын орнатты. Келесі жылға қызықты болу үшін бұл жерге атақты жауынгердің немересі Дәурен Қошқарбаевпен бірге баруға болады", - деді ол.

Сондай-ақ, Горельникте осы жерлерде бір кездері соғысқа дайындалған тау атқыштарының мектебіне арналған тақтайша бар.

Үлкен Алматы шыңында ескерткіш тақта да бар. "1971 жылы 2 ақпанда "Қызыл Ту" фирмасының жүз спортшысы Кеңес Армиясының 53 жылдығына орай осы шыңға көтерілді", - делінген тақтайда.

"Қаладан тауға қарағанымда Алмарасан шатқалының шыңы баурап алды. Қалада жүргенде ол қолжетімсіз болып көрінеді. Бірақ еңбек демалысының арқасында және достарымен бірге апарып тастауды өтінген ұлымның арқасында осы жерге жеттім", - деп бөлісті ол.

Сұңқар Карабалин Race Nation жазғы жүгіру кезінде көптеген ескерткіш көрген. Әдетте бұл жарыс табиғатта өтеді және қауіптi тосқауылдар қойылады. Бірақ биыл карантинге байланысты оны қалада ұйымдастырды, әр қатысушыға жеке маршрут берілді.

"Мен 17 шақырымды таңдадым. Жүгіру кезінде физикалық жаттығулар жасадым: тартылу, доңғалақты көтеру, садақ ату және т.б. Оқушылар сарайынан бастап, Сайран көліне қарай бет алдым. Арнайы бағыт жасақтамадым, сол кезде көптеген ескерткіш кездесті. Мен жүгіруден де, қаламыздың ескерткіш орындарымен танысудан да ләззат алдым", - деді Сұңқар Қарабалин.

Оның жыл сайын баратын ескерткіштері бар, мысалы, қуғын-сүргін құрбандарына арналған мемориал. Ол Алматының төмен жағында - Бұрындай кентінің кіреберісінде, Қандысай деген жерде орналасқан.

"Жыл сайын дерлік сол жерге барамыз. Онда біздің аталарымыздың бірі - Ұзақбай Құлымбетов жерленген деген болжам бар. Ол 1935 жылдан 1937 жылға дейін КазЦИК төрағасы болған, Қазақстан үкіметін басқарған", - дейді ол.

Aviata.kz саяхаттауда жауапкершілік маңызды екенін еске салады. Табиғатқа ұқыптылықпен қарайық, балаларымыз тәлім алар табиғат болсын, ал біз ертең қайта оралар жер болуы қажет. Табиғаттың "бізден кейін" қандай болатындығы біздің қолымызда.

Aviata қосымшасын мына сілтеме бойынша орнатуға болады.