Чили

Қысқаша мәлімет

Орналасуы: Оңтүстік Американың оңтүстік-батыс бөлігінде
Астанасы: Сантьяго
Ірі қалалары: Сантьяго, Пуэнте-Альто, Антофагаста, Винья-дель-Мар
Жер көлемі: 756 950 шаршы шақырым
Телефон коды: +56
Қазақстанмен уақыт айырмашылығы: -10 сағат
Сағаттық белдеуі: (GMT-6)
Виза: виза
Тілі: испан
Валютасы: чилилық песо
Халқы: 2018 жылы 18,73 миллион адам
Діни сенімдері: католик
Жол қозғалысы: оң жақты қозғалыс
Тоқ көзінің түрі: 220В, С, 50 Гц

Чили географиясы мен климаты

Чили Оңтүстік Американың оңтүстік-батысында орналасқан, ел Тынық мұхиты жағалауында тар жолақты созып жатыр. Чилидің ауданы - 760 мың шаршы шақырым, ұзындығы - 4000 шақырымнан асады, ал ені - 170 шақырым. Бұл әлемдегі ең оңтүстіктік ел. Солтүстікте ол Перумен, солтүстік-шығыста - Боливиямен, шығысында - Аргентинамен шектеседі, Дрейк бұғазы оны Антарктидамен бөледі. Магеллан бұғазы мен Дрейк арнасы арқылы Чили Атлант мұхитына шыға алады. Елдің шығысында Анд созылып жатыр, одан батысқа қарай бойлық алқап жатыр, ал жағалауында үстірттер биіктігі 1000 метрге дейін көтеріледі. Чилидің солтүстігінде 1300 шақырым созылатын Атакама шөлі орналасқан - бұл жердегі ең құрғақ құрлықтың бірі.

Чили климаты өте алуан түрлі, өйткені елдің солтүстігінен оңтүстігіне дейін созылып жатыр. Тынық мұхит жағалауында суық перу ағымы өтеді, сондықтан аз жаңбыр жауады. Солтүстікте тасты Атакама шөлі, мұнда тропикалық шөл климаты басым. Бұл аймақта күндізгі максималды температура жаз айларында +40 градусқа жетуі мүмкін, ал түнгі температура кейде 0 градустан төмендейді. Атакаманың көптеген аудандарында жаңбыр мүлдем болмайды, аздаған күн жауған кезде шөл гүлдейді. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 50 миллиметр, жағалауларда жиі тұман пайда болады. Оңтүстігінде субтропиктік климат белдеуі басталады, қыста қатты жаңбыр жауады. Ең жылы ай - қаңтар, күндіз ауа температурасы +28 .. + 30 градус, ал түнде - +15 .. + 18 градус жылы болады. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 1000 мм, ең жаңбырлы айы - шілде (шамамен 200 мм).

Чили экономикасы

Бірінші дүниежүзілік соғыстан бұрын Чили қант, мақта, кофе, шай және жеуге болатын майларды импорттап, қалған тамақ өнімдерін өздігінен өндірді. Қорлары елде минералды шикізат, мыс және әсіресе темір кендері шикізат немесе жартылай фабрикаттар түрінде экспортталды. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін, ел шетелдік өнеркәсіп тауарларының көздерінен ажыратылған кезде, ол өз экономикасының құрылымын өзгертуге мәжбүр болды. Минералды өңдеу құрылды, нәтижесінде Чили индустрияландыру мен урбанизацияның жаңа кезеңіне өтті.

Мыс өндірісі Чили өнеркәсібінің маңызды секторы болып табылады, ал мыс экспорты - экспорттың негізгі элементі. Елдегі мыс өндіру өнеркәсібі өзінің дамуының алғашқы кезеңінде негізінен Чилидің солтүстік және орталық бөліктерінде және Анд аралдарында кеңінен таралған жоғары сапалы мыс кенінің көптеген ұсақ көздерінің дамуына байланысты болды.

Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстарда мысқа деген сұраныс өскен кезде Чили өнеркәсібі мыс өндірісін күрт арттырды. 1990-2000 жжылы Чили мыс өндірісі саласында АҚШ, Канада, Замбия және Заирді басып озып, жетекші орын алды. Ең маңызды үш кен орны - солтүстігінде Чукикамата және Сальвадор және Сантьяго маңындағы Эль-Теньенте - шамамен. Әлемдегі мыс кені қорының 20 пайыз құрайды.

Темір кендерін өндіру және өңдеу Чилидің мыс өндіруден кейінгі екінші саласы болып табылады. Темір кендерінің негізгі кен орындары (металл құрамы 61 пайыз) Эль-Тофа аймағында, Ла Серена қаласының жанында орналасқан. 1913 жылы бұл жер америкалық Betlehem Steel Corporation компаниясына жалға берілді.
Ұзақ уақыт бойы Орта Чилиде алтын мен күміс өндірілген, бірақ ол ел экономикасында үлкен рөл атқармады. Чилиде мұнайдың аз қоры бар, олардың өндірісі шамамен құрайды. Ел қажеттілігінің 1/4 бөлігі. Мемлекеттік компания Тьерра-дель-Фуегода мұнай кен орындарын игеруді басқарды және 1980 жылы Магеллан бұғазы түбінен мұнай өндірісі басталды.

Дәнді дақылдарды өсіру үшін Чили ауданының 8 пайыз ғана пайдаланылады. Егістік жерлердің 3/4 бөлігін дәнді дақылдар мен көкөністер алып жатыр. Негізгі дақылдар - бидай, арпа, сұлы, картоп және қант
 
қызылшасы. Жерді өңдеудің және ауылшаруашылық өнімдерін жинаудың алғашқы әдістеріне қарамастан, бидай дақылдары гектарына 17 центнерді құрайды, бұл Испанияда алынған дақылдармен салыстырылады.
Мал шаруашылығы Чили экономикасында маңызды рөл атқарады, дегенмен ол негізінен ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған. Чилидің оңтүстігінде мал шаруашылығы және сүт фермасы басым. Қой өсірудің негізгі аймағы елдің оңтүстігінде, Пунта Аренас аймағында орналасқан. Орман шаруашылығы. Чилиде орман қоры мол, ормандар Био Био өзенінің оңтүстігінен оңтүстігінде орналасқан. Ағаш өндірісі елде, әсіресе Вальдивия және Каутин провинцияларында кеңінен дамыған. Чили бук, қарағай және лавр ағашын экспорттайды.

Чили тарихы

Испандықтар келгенге дейін араукан үнділері Чилиде тұрды. Бұл тайпалар жауынгерлігімен және қатыгездігімен ерекшеленді. Сондықтан, 1536 жылы Диего де Альмагро бастаған испандық конкистадорлар Чили жерлерін жаулап алуға кіріскен кезде, жергілікті тұрғындар бағынбады және жаулап алушыларға лайықты түрде қарсы шықты. Испандықтар Чилидің Перу Викториялдығына кіретін солтүстік облыстарын ғана басып ала алды. Мұнда шағын колония құрылды, оның халқы мыңдаған адамға жетті. Бірте-бірте ол өсті және 1778 жылы бұл колония капитан генерал мәртебесін алды.

1810 жылы испандық колонияда дүниеге келген креолетар отарлаушылармен күрес жүргізді, бұл 1818 жылы аяқталды және сол жылдың 12 ақпанында Чили өзінің тәуелсіздігін жариялады. Содан кейін үкіметтің жедел өзгеру дәуірі басталды, бұл саяси және экономикалық дағдарысқа әкелді. Оны 1833 жылы конституция қабылданған кезде ғана тоқтатуға болатын еді.

XIX ғасырдың аяғында билік либералдардың қолында болды, олардың басқаруымен Чили Ұлыбританияға жақындай түсті, ал елде өндірілген мыс халықаралық нарықта сатыла бастады. Чилидің бұл жетістіктері көрші елдерді таң қалдырды. 1879-1883 жылдар аралығында шетелде Чили, Перу және Боливия арасында Тынық мұхиты соғысы болды. Осы соғыстың нәтижесінде Чилидің аумағы үштен бірге ұлғайды.

Чили тарихындағы ХХ ғасыр әскери төңкерістер дәуірі ретінде атап өтілді, ал ең есте қаларлық оқиға - 1973 жылы 11 қыркүйекте Августо Пиночет Угарте елдің басында болған кезең. Пиночеттің әскери диктатурасы оппозицияға қарсы репрессиялармен және саяси партиялардың тыйым салумен қатар жүрді, бұл уақытта елдің түрмелері толып кетті. Көптеген елдер Чилимен ынтымақтастықтан бас тартты, бұл ел экономикасының құлдырауына әкелді.

1989 жылы халықтың көптеген наразылығына байланысты плебисцит тағайындалды, оның барысында сайлаушылардың көпшілігі әскери диктатураға қарсы болды. Плебисциттен кейін тағайындалған президент сайлауында демократиялық партиялардың бірінің жетекшісі жеңіске жетті. Қазіргі таңда Чили - демократиялық республика, онда экономиканың айтарлықтай өсуі және халықтың өмір сүру деңгейінің жақсаруы байқалады.

Қазақстандық туристер үшін Чили несімен тартымды?

Туристердің Чилиге жазда шаңғымен сырғанау үшін, Пасха аралының жыл бойғы жұмбақтарын шешу, таңқаларлық шарап пен керемет сұлулықты тамашалу мақсатында баратыны белгілі. Сонымен қатар, Чили қонақтарды заманауи қонақүйлерімен және альпинизммен, тау шаңғысы курорттарымен, тамаша қызмет көрсетуімен қызықтырады.

Чилиге қалай жетуге болады?

Чилиға Қазақстаннан тікелей рейстер жоқ, сондықтан ауысымдық рейстермен ұшуға тура келеді. Ауысымдық рейстер Ресей, Еуропа қалалары арқылы өтеді. Билет пен тұратын жеріңізді алдын-ала брондау қажет.

Чилидегі көлік қозғалысы

Чилиде қалалар арасында автобуспен, пойызбен жүре аласыз. Көліктің бұл түрлері ыңғайлы және арзан. Қалаларда таксимен жүруге де болады. Сантьягода метро бар. Ол жұмыс күндері және сенбіде 6:30-дан 22:30-ға дейін, ал жексенбі мен мереке күндері 8:00-ден 22:30-ға дейін жұмыс істейді.

Көлікті жалға алу үшін сіз 21 жастан асқан болуыңыз керек, төлқұжатыңыз, халықаралық жүргізуші куәлігіңіз және несиелік картаңыз болуы керек.

Чилиде қайда баруға болады?

Чилиге сапар шексеңіз, алдымен Сантьяго қаласына келесіз. Қаланы 1541 жылы испан конкистадорлары құрды. Бұл ескі үйлер мен заманауи ғимараттары бар өте таза қала. Қаланың орталығы – Қару-жарақ алаңы, оның негізін қалаушы - Педро де Вальдивия. Мұнда Губернаторлар үйі, Муниципалитет, тарихи мұражай орналасқан Корольдік аудитория ғимараты, XVIII ғасырда салынған шіркеу, Пасео-Аумада аллеясы; Ла Монеда сарай кешені, Президент сарайы және орталық базар бар.

Сантьягоға жақын жерде Сан-Кристобаль тауы көрінеді, мұнда ақ тастан жасалған Әулие Марияның мүсіні бар, таудан қаланың және айналасындағы таулардың әдемі көріністері ашылады. Сантьягода көптеген саябақтар мен бақтар бар, Ботаникалық бақ, Орталық қалалық саябақ және Кинто-Нормаль, Балмаседа, Санта-Лючия және Метрополитен саябақтары бар. Басқа астаналардағыдай қалада мұражайлар бар. Колумбияға дейінгі дәуірдегі Чили өнерінің мұражайын, қазіргі заманғы өнер мұражайын, ұлттық тарих мұражайын, Латын Америкасындағы ең көне мұражайды - Ұлттық бейнелеу өнері мұражайын, Сантьяго мұражайын, сонымен қатар ұлы чили ақыны Пабло Неруданың үй-мұражайын тамашалай аласыз.

Сантьягоға жақын жерде елдегі ірі порт - Вальпараисо қаласы орналасқан. Қаланың орталығында Сатамайор алаңы бар, онда Тынық мұхиты соғысына қатысқандарға ескерткіштер орнатылған, қаланың басты назар аударарлық орындары Шіркеу, Виктория алаңындағы субұрқақ, Парламент ғимараты, Табиғат тарихы мұражайы, Өнер мұражайы және Теңіз мұражайы болып табылады, сонымен қатар, Муэлье-Прат жағалауында базар бар.

Чилидің солтүстігінде жансыз жартасты Атакама шөлі жатыр, мұнда жаңбыр өте сирек, оның көп бөлігінде жылдар бойы жауын-шашын болмайды. Мұнда кактустардың 160-тан астам түрі өседі және жануарлардың 200-ге жуық түрі мекендейді. Атакамаға оазистердің керемет сұлулығын көру үшін бару керек. Сіз Мамин ыстық бұлақтарында шомылып, жағасында фламинго мекендейтін тұзды көлдерді тамашалап, Эль-Татио алқабындағы гейзерлерді көре аласыз, олар 4000 м-ден астам биіктікте орналасқан және сіз табиғи ыстық бассейнде жүзе аласыз.

Басқа елдерде дала немесе саванна деп аталатын табиғи аймақ, Чилиде Патагония деп аталады. Бұл қызықты туристік аймақ, әсіресе планетаның экологиялық таза аудандарының бірі болып саналады. Патагонияда таза суы бар көптеген көлдер бар, әр көлдің жанында туристік қалалар бар, онда сіз балық аулауға арналған жабдықты жалға ала аласыз.

Чили асханасы

Чили асхаансы әр тағамға сарымсақ қосуымен ерекшеленеді, бұрыш және көкөністерге де бай. Біріншісіне, әдетте, тұтас ет қосылған "касуэла" тағамының әртүрлі нұсқалары, балық, құс, шошқа еті, қой еті, сиыр еті мен картоп сорпасы; теңіз өнімдерінен жасалған "марискаль" сорпасы және ақ шарап, сонымен қатар, теңіз кірпісінен дайындалған экзотикалық сорпа ұсынылады.

Теңіз өнімдерінен жасалған тағамдар жағалаудағы аудандарда кең таралған, олардың ең ерекше түрлері «манчас-а-ла-пармезан» және Хуан Фернандес аралдарындағы үлкен лобстер. Тіскебасарға, әдетте, жеміс-жидек тарттары беріледі.

Чилидегі дәстүрлі ұлттық сусын - бұл "мате" шайы, жаңа сығылған шырындар да тұтынылады. Алкогольді ішімдіктердің ішінде бренди, ликер ұсынылады.

Чилидегі қауіпсіздік

Чилидегі қылмыс деңгейі Латын Америкасындағы басқа елдерге қарағанда едәуір төмен. Астанасында және басқа да ірі қалаларда алаяқтықпен немесе ұсақ ұрлық кездесуі мүмкін, бірақ ауылдық жерлерде қонақты алдау немесе тонау мүмкін емес.

Көшеде темекі шегуге немесе алкоголь ішуге болмайды.. 2006 жылдан бастап Чилиде қоғамдық орындарда темекі шегуге тыйым салынды.

Чилиден қандай кәдесыйлар алуға болады?

Чилиден кәдесый ретінде ағаштан ойып, өрнектеп жасалған бұйымдар мен кескіндемелер, музыкалық аспаптар, керамика, қола және күміс зергерлік бұйымдары, шыны ыдыстар әкелінеді.

Сантьягодағы ең үлкен базарлардың бірі Пуэблито-лос-Доминикоста сапалы мыс бұйымдарын, күміс және хрусталь зергерлік бұйымдарды, жергілікті американдық қолөнер бұйымдарын, альпака және лама жүнінен жасалған бұйымдарды сатып алуға болады.

Дүкендер 9:00-ден 20:00-ге дейін жұмыс істейді түскі үзіліс 14:00-ден 16:00-ге дейін созылады.